Ik ben doodsbang om in slaap te vallen

“Slaap is de broer van de dood.” Dit oude gezegde heeft zijn oorsprong in de Griekse mythologie, en kwam ook voor in de Ilias, de epische gedichten van Homerus. Ik las de zin voor het eerst in een boek op de middelbare school, en hij is blijven hangen. Ik moet er vaak aan denken wanneer ik in bed lig, met razende gedachten, doodsbang dat ik wegzak en de droomwereld in zal vallen.

Mijn angst staat ook wel bekend als somnifobie, clinofobie of slaapangst – in principe is het een zeldzame angststoornis die een ernstige angst voor in slaap vallen als gevolg heeft. Somnifobie kan ontstaan als een bijwerking van andere slaapstoornissen – zoals nachtangst of slaapverlamming – of als gevolg van onopgelost trauma en posttraumatische stressstoornis (PTSS).

“Meer dan 90 procent van patiënten met PTSS lijdt ook aan klinische slaapstoornissen,” zegt Federica Pallavicini, een doctoranda psychologie, die aan de Universiteit van Milaan-Bicocca onderzoek doet naar de rol van gamen en Virtual Reality in de behandeling van geestelijke gezondheidsproblemen. “Een paar van de meest voorkomende symptomen zijn traumagerelateerde nachtmerries, moeite met het in slaap vallen en desoriëntatie bij het wakker worden.”

Dat is niet wat er bij mij gebeurt en ik heb ook geen slapeloosheid. Mijn voornaamste probleem is dat wanneer ik in slaap probeer te vallen, ik een stoot adrenaline krijg precies op het moment dat ik het bewustzijn verlies. Ik krijg dan het gevoel alsof ik begin te vallen, en alsof alles wat ik ben en ooit ben geweest zal desintegreren. Dan probeer ik met alle macht vast te houden aan het kleine beetje bewustzijn dat zich nog in mijn oververmoeide lichaam bevindt. Vaak slaak ik ook onwillekeurig een kreet – “Nee!”– alsof ik moet kokhalzen of diep moet inademen voor een apneu, en mijn armen strekken zich uit om de neerdalende duisternis te weren. 

De oorsprong van mijn slaapstoornis is vrijwel zeker van traumatische aard – ik kreeg hier rond m'n achtste last van toen mijn moeder na een lange periode van ziekte ‘s nachts in het ziekenhuis overleed. Mijn vader vertelde het me de volgende ochtend, en ik dacht dat ze in het niets was opgelost terwijl ik sliep. Sindsdien is mijn slaapangst regelmatig teruggekomen, veroorzaakt door periodes van angst of depressie. Soms heb ik er maanden of zelfs jaren achter elkaar last van. 

“Sommige mensen glijden gemakkelijk en snel door de verschillende fases van in slaap vallen heen, en herinneren zich niks,” zegt Michele Colombo, onderzoeker van hersengolven in veranderde bewustzijnstoestanden bij het Departement van Biomedische Wetenschappen aan de Universiteit van Milaan. “Anderen gaan juist heen en weer tussen die fases, en nemen dan onbewuste gedachte-elementen of veranderde waarnemingen mee.” 

Juist in deze overgangsfase tussen waakzaamheid en slaap ervaren mensen verstoringen zoals slaapverlamming of – in mijn geval – het gevoel van vallen. Eigenlijk beschouwt ons lichaam de fysiologische symptomen die worden geassocieerd met in slaap vallen, zoals de vermindering van spierspanning, door een lens van dromen, en ze worden daardoor verkeerd opgevat. “Je geest, die verstrikt is in gedachtestromen van halfslaap en is losgekoppeld van het lichaam, reageert op die signalen van alertheid en de afzwakking van de lichaamshouding en interpreteert ze als een val in het niets,” legt Colombo uit.

Precies dat gevoel van een neerwaartse val maakt me zo bang, en verlamt me met een wanhopige doodsangst. Na jaren therapie en verschillende behandelingen met medicatie heb ik het gevoel alsof ik de rest van mijn leven met deze angst moet kampen. Ik verwacht dat het wel triomfantelijk zal voelen op mijn sterfbed, net voordat ik voor de laatste keer mijn ogen sluit. En over het idee dat mijn laatste gedachte doordrenkt zal zijn met angst maak ik me nog meer zorgen dan over de dood zelf.

In de westerse maatschappij “is er echt een breuk ontstaan in de relatie tussen mensen en de dood; die is ontstaan in de 20ste eeuw,” zegt doctoranda filosofie Chiara Teneggi, die in een herstelkliniek voor kankerpatiënten werkt en heeft geprobeerd om de filosofieën van yoga in hun therapietraject te verwerken. De westerse aanpak bij dood en ziekte “kan in twee zinnen worden opgesomd,” gaat ze verder. “Het is niet gepast om over de dood te praten. En we denken wel over ziekte na wanneer en als die de kop op steekt.”

Aan de andere kant biedt meditatie een andere manier van aanpak bij het verwerken van angsten: het leert ons om onze gedachten als achtergrondruis te zien, en bovendien om “niet bang te zijn voor angst,” zoals zij het uitdrukte. Dit hebben mijn therapeuten me in het verleden ook regelmatig verteld. Therapie leert je brein om zich niet bezig te houden met de anticiperende angst die paniek kan veroorzaken. Dat is het enige dat daadwerkelijk kan helpen met herstellen.

Psychotherapeutische behandelingen zoals Cognitieve Gedragstherapie (CGT) en het meer recente Eye Movement Desensitisation and Reprocessing (EMDR) lijken de beste resultaten te boeken bij het behandelen van fobieën die door angsten en trauma worden veroorzaakt. Een andere veel voorkomende techniek is confrontatietherapie, waarbij patiënten op gecontroleerde wijze geconfronteerd worden met de bron van hun trauma, om geleidelijk de gerelateerde angst te verminderen. Zogenaamde Virtual Reality Exposure Therapy (VRET) is een nieuwe variant van de methode die al wordt gebruikt om PTSS te behandelen bij Amerikaanse veteranen van de Irak- en Afghanistan-oorlogen. 

“Virtual Reality is een nuttig hulpmiddel om de patiënt ontspanningstechnieken aan te leren, zoals begeleid ademen en biofeedback,” zegt Pallavicini. “De technologie leent zich voor het geleidelijk onderdompelen van de patiënt in de situatie waardoor ze zijn getraumatiseerd, in een veilige en door de therapeut gecontroleerde omgeving. Dit helpt ze met het op een cognitief niveau verwerken van hun trauma, en het ontwikkelen van nieuwe strategieën om ermee om te gaan.” 

Sommige van deze VR-hulpmiddelen zijn specifiek ontworpen voor slaapstoornissen; een voorbeeld is InterDream, die mensen onderdompelt in een multimedia kunstinstallatie die stimuleert om in een staat van vlak voor het slapen te geraken. “Er zijn ook steeds meer commercieel beschikbare apps die thuis gebruikt kunnen worden, zoals mindZense Sleep of Guided Meditation VR,” voegt Pallavicini toe.

Soms vraag ik me af of dit soort therapie mij ook zou kunnen helpen. Hoe geweldig deze technologische ontwikkelingen ook zijn, ik kan me simpelweg niet voorstellen dat er een methode is die me helpt om bewust met mijn onbewustzijn geconfronteerd te worden. Het voelt als een tegenstrijdigheid voor me. 

Voor mij zit er een grote kloof tussen wel en niet bij bewustzijn zijn, en om diezelfde reden lukt het me niet om te mediteren, hoe hard ik het ook probeer. Het is voor mij onvoorstelbaar dat ik mijn aanwezigheid en afwezigheid tegelijkertijd in bedwang heb. Maar misschien ligt de oplossing voor het overwinnen van mijn vreselijke fobie juist in die momenten, wanneer ik niet weet wie ik ben en wat ik aan het doen ben. 

Dit artikel verscheen oorspronkelijk op VICE Italië. 

Volg VICE België en VICE Nederland ook op Instagram.