Waarom vallen we soms letterlijk in slaap?

Ik heb m'n benen tot m’n kin opgetrokken en de deken strak om mijn lijf heen gewikkeld, alsof ik het binnenste ben van een sushirol. Morgen weer verder, voor nu is het ik en dit bed, en ik houd van mijn bed. Ik dut in. BAM.

Altijd weer dat verdómde stoepje. En áltijd weer dat nare, vallende gevoel. Minimaal één keer per week schrik me de pleuris en schiet ik zo ongeveer tegen het plafond.

En ik ben niet de enige. Heel slapend Nederland – en de rest van de wereld – maakt soms die figuurlijke val bij het slapengaan. We vallen in diepe putten, we tuimelen van hoge bergen. Mijn beste vriend valt de donkere diepte in ('echt heel diep'), steevast op zijn rug – waarbij hij met zijn maaiende armen nog iets probeert vast te grijpen. Tevergeefs. Een vriendin droomde 'al duizend keer' dat ze op een hoog punt is. "In de bergen. Op een hangbrug. Heel even zweef ik, en dan val ik het ravijn in. En dan word ik wakker." Een andere vriendin gaat altijd op haar plaat op een houten vloer die 'meters' onder haar ligt. "Het is alsof ik weet dat ik niet moet vallen, maar ik doe het toch."

Ook een optie (de sullige optie, laten we maar zeggen): keihard onderuitgaan of struikelen. Over die onbenullige stoepjes. Of zoals mijn broer, over boomwortels. Bóómwortels! "Ik schrik wakker voordat ik met mijn gezicht in het zand val."

Hoe kan dat? Ton Coenen, slaapprofessor aan de Radboud Universiteit Nijmegen, heeft het antwoord. "In de wetenschap is er een mooi woord voor: hypnagoge schok", vertelt hij. Het ontstaat bij het inslapen, waarbij twee delen van je hersenen met elkaar in strijd zijn. "Op dat moment is het ene deel van je brein nog wakker en een ander deel slaapt al – dat verkeert in een lager bewustzijn." Je spieren verslappen allemaal, tegelijk, en soms schrikt dat wakkere deel van die plotselinge lage spierspanning. "Dat hersendeel denkt: verrek, dit klopt niet, en roept het hele lijf tot de orde."

Je spieren spannen aan – hallo spierspasme – en je lichaam schokt even heel heftig. Coenen: "Dat gaat gepaard met een schrikreactie, een verhoogde hartslag en bloeddruk en een sensatie die mensen vaak 'vallen' noemen." Je slaapt er overigens niet slechter door (de hartslag en bloeddruk zakken snel weer naar beneden, evenals je oogleden).

Zelf heeft Coenen het gevoel dat hij naar beneden valt, de diepte in, met zijn gezicht naar beneden. Kan te maken hebben met zijn hoogtevrees, want: "Mensen associëren het vaak met iets waar ze bang voor zijn of waar ze vertrouwd mee zijn." Mijn stoepjessensatie klinkt volgens de slaapprofessor ook 'helemaal niet gek'. Ik loop in het dagelijks leven immers vaak op een stoep. En dat die stoep steeds terugkeert, is ook doodnormaal. "Wetenschappers kunnen het nog niet verklaren – we weten vrij weinig van dromen en het moment van inslapen – maar die associatie blijft altijd hetzelfde. Het komt zelden voor dat iemand eerst een tijdje denkt van een berg af te vallen, en daarna van een brug."

Tijdens die inslaapfase heb je 'droomachtige hallucinaties'. "Je bent nog aan het nadenken over je dag, je brein verwerkt wat je hebt meegemaakt en op een gegeven moment gaan die gedachten over in visioenachtige percepties." Ze zijn er altijd. En ook als we wakker schrikken tijdens het inslapen, onthouden we ze bijna nooit.

Sommige mensen krijgen 'heel boeiende gedachten' bij het inslapen, zegt Coenen. Denk aan musici die ineens wakker worden, omhoog schiet en – ja, eureka! – weten hoe ze die moeilijke partituur moeten spelen. Of de scheikundige Friedrich Kekulé, die onderzoek deed naar de inhoud van benzeen en in 1857 op een willekeurige avond wakker 'viel'. Ineens had-ie het: benzeen bestond uit ringstructuren! Kekulé beweerde dat zijn ontdekking van de benzeenring te danken was aan zijn droom, waarin hij een slang in zijn eigen staart zag bijten.

"Dat maakt de inslaapfase zo bijzonder interessant en mysterieus voor wetenschappers", zegt Coenen. "Mensen verlaten de fysieke wereld en komen in een magische wereld terecht. Geluksvogels kunnen zich die wereld bij het wakker schrikken nog herinneren."

En anderen weten bij het wakker schrikken vooral hoe een boomstronk voelt of een stoeptegel er van dichtbij uitziet.