Wat zijn je rechten als je baas je op drugs wil testen?

Je baas heeft in principe niks te maken met wat je allemaal in je vrije tijd uitspookt. Dus als je in het weekend zin hebt om helemaal naar de pleuris te gaan met wat flessen drank, een paar pillen in je mik en genoeg joints om Snoop Dogg lam te leggen, dan moet je dat gewoon helemaal zelf weten. Zolang je op maandagochtend maar weer fris en fruitig op het werk verschijnt. 

Maar het probleem is dat drugs soms langer blijven doorwerken dan je in eerste instantie had gehoopt. Zo duurt het 48 uur voordat mdma uit je lichaam verdwenen is. Daar zal je baas niet zo blij mee zijn, aangezien je dan op maandagochtend misschien nog lichtjes zit te spacen. Een groeiend aantal werkgevers in Nederland neemt daarom drugstests af bij werknemers, blijkt uit publicaties van Investico, De Groene Amsterdammer en Trouw. Hoeveel werkgevers dat doen is niet helemaal duidelijk. Maar het gaat zeker om tienduizenden drugstests per jaar.

“De wetgeving is gewoon zo dat het niet mag,” zegt Maddy Blokland, die bij het Trimbos-instituut werkt als adviseur alcohol, drugs, medicijnen en werk. Ze vertelt dat het zwaar verboden is om drugstests af te nemen bij werknemers. Er zijn wel een paar uitzonderingen. Het gaat dan om werknemers die werken als piloot, treinmachinist of kapitein op een schip. Bij die beroepen staat uitdrukkelijk in de wet dat drugstests zijn toegestaan. 

Andere bedrijven mogen geen drugstests afnemen omdat er dan gegevens worden verzameld over de gezondheid. Dat zijn zogenaamde ‘bijzondere persoonsgegevens’, waaronder ook seksuele voorkeur en biometrische gegevens vallen. In de Algemene verordening gegevensbescherming (AVG) staat dat het verboden is om dergelijke gegevens te verzamelen. Als werkgevers toch drugstests inzetten, dan kan de Autoriteit Persoonsgegevens een maximale boete opleggen van twintig miljoen euro of vier procent van de wereldwijde jaaromzet. 

Maar er is niet altijd een drugstest nodig om vast te stellen dat iemand drugs heeft gebruikt. Soms worden werknemers betrapt, bijvoorbeeld tijdens een bedrijfsfeestje. Dat kan reden zijn voor ontslag, zelfs als het drugsgebruik buiten werktijd plaatsvindt. Daarbij zijn er wel enkele kanttekeningen. Zo moeten werknemers eerst ‘ondubbelzinnig’ gewaarschuwd worden dat gebruik van alcohol of andere drugs niet is toegestaan. Daarnaast moet er sprake zijn van een dringende reden om de werkovereenkomst op te zeggen, bijvoorbeeld omdat je hebt gelogen over gebruik van drugs en er daardoor een ernstige vertrouwensbreuk is ontstaan.  

Bij sommige werknemers is het overduidelijk dat ze drugs hebben gebruikt vanwege schotelirissen of het feit dat ze haast niet meer aanspreekbaar zijn. Dat gebeurde bij een 28-jarige man die zichzelf ‘Zeelanddude’ noemt op drugsforum.nl. Zijn drug of choice is 3-MMC, een stimulerend middel waarover de laatste tijd nogal wat geroeptoeterd wordt. Hij haalde regelmatig nachten door met de nieuwe drug en zijn werk als metaalbewerker begon eronder te lijden. “Ik moest eigenlijk om 07.00 uur beginnen en dan kwam ik pas twee uur later aanzetten. Ook tijdens het werk was ik er niet echt bij. Ik vergat een hoop.” 

Daarom besloot zijn baas vorig jaar een gesprek met hem aan te knopen over zijn drugsgebruik. In dat gesprek werd hem op de man af gevraagd of hij drugs had gebruikt. “Ik had eerder al uitgezocht dat het voordeliger was om te erkennen dat ik een drugsprobleem had.” Dus vertelde hij maar dat hij het moeilijk vond om te stoppen. “Daar werd eigenlijk vrij soepel mee omgegaan. Alleen wel met het verzoek om het probleem thuis op te lossen en niet op het werk.” Zeelanddude werd naar huis gestuurd en er werd dringend aan hem verzocht om hulp te zoeken voor zijn verslaving. 

Daarmee handelde zijn werkgever eigenlijk precies volgens het boekje. Als werknemers kampen met een verslaving, dan hebben werkgevers in principe een zorgtaak. Verslaving is namelijk een mentale stoornis, net zoals een depressie. Dus als je verslaafd blijkt te zijn, dan meld je je bij de bedrijfsarts en dan mag je twee jaar lang niet ontslagen worden. Als werknemer heb je bovendien recht op een reïntegratietraject, waarin je de kans krijgt om je verslaving de baas te worden. Dan worden er afspraken gemaakt over hoeveel uur per week je blijft doorwerken, en of er andere aanpassingen nodig zijn op de werkvloer om je gezondheid ten goede te komen.

Maar een groot aantal jongeren zal niet in aanmerking komen voor zo’n reïntegratietraject, omdat ze als flexwerker werken. Die kunnen heel makkelijk de deur uitgewerkt worden als werkgevers gewoon iemand anders inhuren. Dus hoewel vaste werknemers op flinke bescherming kunnen rekenen die is vastgelegd in de wet, is het voor flexwerkers in de praktijk heel lastig om daar aanspraak op te maken. Dat is een flink pijnpunt, omdat ongeveer tweederde van de jongeren een baan heeft als flexwerker. Zij mogen in principe een drugstest weigeren, maar je kan dan alsnog te maken krijgen met ontslag omdat de opdracht simpelweg niet verlengd wordt. 

Op die manier ontstaat er toch flink wat bewegingsruimte voor werkgevers. Zo zijn er nog meer trucjes. Sommige werkgevers draaien bijvoorbeeld de bewijslast om door te eisen dat werknemers aantonen dat ze ‘fit voor werk’ zijn. Arbofit helpt daarbij. Dat bedrijf verstrekt speeksel- en blaastests aan ‘vele’ werkgevers die willen controleren of hun personeel niet stiekem loopt te spacen. Volgens Rene Buitelaar van Arbofit zijn de drugstests altijd vrijwillig. “Je mag niet de conclusie trekken van ‘als je een speekseltest weigert dan ben je dus onder invloed’. Maar je kunt er wel een veiligheidsmaatregel aan verbinden. Dan wordt de medewerker naar huis gebracht omdat je niet uit kan sluiten dat die persoon onder invloed is.” Officieel mag je om die reden niet zomaar ontslagen worden. Maar als je een paar keer achter elkaar naar huis wordt gestuurd dan kan je natuurlijk rekenen op een pittig functioneringsgesprek. 

Toch zegt ook Rene Buitelaar dat werkgevers niet zomaar een speekseltest tevoorschijn mogen toveren. Eerst moet in een zogeheten Alcohol-, drugs- en medicijnenbeleid (ADM-beleid) worden afgesproken wat de verantwoordelijkheden van de baas en de werknemers zijn. “Je moet de regelgeving op orde brengen, je moet zorgen dat je aan preventie doet, je moet zorgen dat er een goed hulpbeleid is. Pas als je dat hebt geregeld is testen een mogelijk sluitstuk.” 

Een aanvullend probleem van de speekseltesten is dat die geen keihard bewijs leveren dat iemand onder invloed is, maar dat ze eigenlijk alleen een indicatie geven van gebruik. Als je een piepklein beetje wiet in je mond hebt dan betekent dat nog niet dat je knetterhigh bent. De politie gebruikt speekseltests daarom alleen als voorselectiemiddel. Als een automobilist positief test op cocaïne, amfetamine of THC, dan moet die persoon mee naar het bureau voor een afname van bloed. Pas uit laboratoriumonderzoek kan dan worden vastgesteld of de bestuurder ver heen was of niet. Maar in het bedrijfsleven worden die bloedtests niet toegepast, omdat het een te ingrijpend middel is. Rene Buitelaar beweert ook dat het dat niet nodig is om een bloedtest in te zetten. De speekseltests zijn volgens hem voldoende om vast te stellen dat iemand drugs in het lichaam heeft. “Daar zijn die tests heel goed in. ”   

Het testbedrijf kon rekenen op steun van de voormalig staatssecretaris van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, Tamara van Ark. “Werknemers die binnen een organisatie werkzaam zijn onder invloed van alcohol of drugs leveren een veiligheidsrisico voor zichzelf, voor hun collega’s en voor de omgeving. Ik vind het belangrijk dat hiertegen kan worden opgetreden,” zei ze begin vorig jaar. De staatssecretaris reageerde destijds op de roep vanuit ondernemersvereniging VNO-NCW om de testmogelijkheden uit te breiden. Daarop zei de staatssecretaris dat ze zou verkennen wat de mogelijkheden waren om drugstests ook mogelijk te maken bij bedrijven waar een verhoogd risico is op zware ongevallen. 

Maar de verantwoordelijke minister Wouter Koolmees liet onlangs weten dat die plannen de komende tijd niet doorgevoerd zullen worden. Dus voorlopig blijft de situatie zoals die is. Je baas mag je in principe niet testen op drugs - als je een vast contract hebt dan ben je wel redelijk safe. Maar als je een flexwerker bent, kan je maar beter gewoon akkoord gaan met de eisen van je opdrachtgever. Want anders vlieg je zo de deur uit.