Wanneer krijg je een oude stem?

Ouder worden is verzakken, uitdrogen en verschralen. We associëren dat vaak in eerste plaats met uiterlijke kenmerken als rimpels, levervlekken, grijze haren en diverse stukken vlees die ineens gaan bungelen.

Maar het zijn niet alleen de groeven rond je oog en de benige pezen in je nek die je leeftijd verraden: je stem doet dat ook. Een opmerkelijk voorbeeld hiervan is zangeres Shirley Collins. In de jaren zestig stond ze bekend om haar kwetsbare piepstem, waarmee ze op een bijna spookachtige manier volksliedjes zong over hoofse liefde en de pest. Een paar jaar geleden bracht Collins, inmiddels 80 jaar oud, voor het eerst in een lange tijd weer muziek uit. Ze klinkt als een compleet ander mens: haar stem is laag en diep geworden, ze kraakt als de takken van een oude eikenboom in een onstuimige winternacht.

Om te weten te komen hoe dat proces van stemveroudering precies in z’n werk gaat, belde ik met Michel de Kort. Hij werkt als koordirigent, stemtrainer en als logopedist op de KNO-afdeling van een ziekenhuis. Ook schreef hij boek Grip op je Stem, waarin hij technieken beschrijft om een beter stemgeluid te krijgen.

VICE: Hoe komt het dat stemmen oud gaan klinken?
Michel de Kort: Nou, daar is vrij veel over bekend, maar lang niet alles. Als het gaat om de vraag hoe stemmen werken, is veel een kwestie van ervaring. Over stemveroudering kun je een paar dingen zeggen, maar dat is het dan ook vaak.

Welke dingen dan bijvoorbeeld?
Oudere mensen hebben vaak last van slijmvorming; ze produceren meer slijm. Hun stem wordt vaak dunner of breekbaarder, er komt een kraak in hun stem.

Alles wordt slapper.
Ja, dat is de essentie van het stemverouderingsproces, het bindweefsel verslapt, over je hele lichaam. Als je ouder wordt, verlies je spiermassa en volume, waardoor ook je stem zwakker wordt. Er kunnen daarnaast stemproblemen optreden. Je stembanden kunnen bijvoorbeeld een beetje hol gaan staan, zodat ze niet helemaal meer op elkaar aansluiten, dat heet presbyfonie. Er ontstaat dan een soort gaatje tussen de stembanden, en dan krijg je heesheid, een wat minder stevig geluid.

Wanneer krijgen mensen een oude stem?
Ik kan daar geen spijkerharde dingen over zeggen, maar vaak begint het als iemand rond de zestig of zeventig is. Het heeft ook te maken met de streek waar iemand vandaan komt. Nederlands is een bijvoorbeeld een erg kelige taal. Ik werk in een ziekenhuis in Uden, in Brabant, en daar praten ze allemaal hartstikke in hun keel, zo: [Michel doet een Brabander na. Zijn stem klinkt ineens dun en geknepen]. Wat ik nu doe, is mijn mond en keelruimte erg krap houden, dat hoort bij het dialect van de streek. Er zit al snel een kraak in, dus dat komt bij de mensen die zo praten sneller voor.

Dus hoe snel je stem oud klinkt, ligt ook aan welk dialect je spreekt?
Ja. Het maakt mijn werk lastig, maar ook interessant. Je moet steeds een beetje uitvogelen of stemproblemen veroorzaakt worden door ouderdom, of door hoe de stem wordt gebruikt. Heel veel mensen in deze omgeving die spreken op die manier, van die echte plattelandsmensen die zo praten: [Michel maakt een paar typisch Brabantse keelgeluiden]. Daar versta je vaak geen ene biet van, ze articuleren heel slecht. Dan is de oplossing vaak: articuleer meer, gebruik je lippen. Dat scheelt vaak al enorm.

Je stem is dus een soort werktuig, dat je goed moet onderhouden.
Dat zeg je goed. Ik werk vaak met zangers en het fijne is dat die vaak een techniek geleerd hebben. Tegen hen zeg ik dan: je kent de techniek voor het zingen, waarom gebruik je die bij het spreken niet ook een beetje? Dat maakt een aanzienlijk verschil in hoe ze klinken als ze praten.

Komen er wel eens mensen bij u die bij de radio of tv werken?
Jawel, want dat zijn vaak mensen die hun stem erg belasten. Ik leer professionele stemgebruikers niet hoe ze kunnen voorkomen dat hun stem verandert of ouder wordt, maar hoe ze hun stem het beste kunnen gebruiken zoals die is. Je stem is een instrument dat verandert. Een aantal vrouwen die in de overgang komen, verliest bijvoorbeeld hoogte in hun stem. Daar kan je niks aan doen, dus dan kan je maar beter meegaan en je stemtype aanpassen.

Als u met een vreemde belt, kunt u dan de leeftijd van diegene goed inschatten?
Hoe oud ben ik?

Oei, ehm…ergens tussen 35 en 50?
Grappig. Dat is niet correct, ik ben een beetje ouder. Zo gaat het vaak bij het inschatten van iemands leeftijd: je kunt er wel iets over zeggen, maar je wordt al heel snel op het verkeerde been gezet. Ik weet natuurlijk vrij veel van stemtechniek, dus ik pas dat ook bewust toe. Ik schakel mijn hoge tonen actief in. Dat doe jij trouwens ook, als je aan de telefoon zit, ook is het misschien niet bewust. Wat ik bij jou hoor is een zekere levendige stem en intonatie – je kunt een twintiger zijn, of een dertiger.

Nou, dat klopt! Ik ben een twintiger.
Kijk, en als je dus ouder wordt, dan is het handig als je weet hoe je die dingen actief aan kunt zetten in je stemgeluid.

Dus met de juiste techniek kun je jonger klinken?
Absoluut. Een tijdje geleden behandelde ik een oudere man, die eigenlijk meteen al heel anders ging klinken. Zijn vrouw was erbij en die begon te huilen. “Je klinkt weer als vroeger!” zei ze. En dat is alleen maar een kwestie van techniek.

Hoe komt het eigenlijk dat er nog zoveel dingen onbekend zijn als het gaat om stemveroudering?
Op zich wordt er veel onderzoek gedaan naar stemgeluid en hoe dat functioneert. Wel is het zo dat veel dingen in mijn vak niet wetenschappelijk hard te maken zijn. Je hebt het menselijk oor nodig om bepaalde zaken te kunnen signaleren en veranderen.

Aha.
Kijk, in mijn vak werk ik samen met anderen; we vormen als het ware een ‘stemteam’. De KNO-arts kijkt hoe de stembanden eruitzien, welke kleur ze hebben, hoe ze bewegen en trillen. Daar kun je redelijk harde uitspraken over doen. Daarnaast heb je mijn werk, als logopedist. Ik kijk veel meer naar de functie van de stem – wat is het referentiekader van de patiënt, waar is-ie gevoelig voor. Het is vaak een kwestie van uitproberen wat helpt, dat kan voor iedereen anders zijn. Het laat zich lastig in factoren vatten.

Is het ook cultureel bepaald, wat we een prettig stemgeluid vinden?
Jazeker! Zo werkt dat met talen en dialecten. Italiaans is voorin de mond, rap van articulatie. Nederlands is heel erg kelig, net als Turks. En Zuid-Londens, bekakt Engels zeg maar, is een zangerige, open taal. Iedere taal heeft z’n eigen klankkleur. Als je dat beseft, dan kan dat helpen met je stemtechniek. Als ik patiënten heb die tweetalig zijn, laat ik ze altijd in beide talen praten: soms hebben ze in de ene taal veel minder problemen dan in de andere.

Zijn bepaalde talen beter voor je stemgeluid dan andere?
Soms wel. Het gebeurt weleens dat mensen ineens veel beter klinken als ze Engels of Frans spreken, omdat die talen veel opener zijn.

En het Nederlands is slechter?
Nou ja, zoals ik al zei: Nederlands is erg kelig. Keligheid betekent een krappe mond- en keelruimte. Als ik dat wil nadoen, dan maak ik mijn keelruimte krap en beweeg ik mijn lippen op een slappe manier, dan krijg je een klank die slecht te verstaan is. En als mensen slecht te verstaan zijn, merken ze dat aan de reactie van hun omgeving, en gaan ze hun volume verhogen. Dat is funest voor je stem. Er zijn streken in Nederland waar mensen standaard heel hard praten. Hier in Oost-Brabant merk ik het heel erg. Ik kom zelf oorspronkelijk uit Den Bosch, en echte Bossche mensen praten enorm luid. Dan kan je uittekenen dat mensen last krijgen van hun stem, van schorheid en heesheid.

Dus het cliché van luide Nederlanders in het buitenland, daar zit wel wat in?
Absoluut, daar zit zeker waarheid in.

Dankuwel!