Het probleem met complottheorieën los je niet op met een QAnon-verbod

Net als Twitter heeft Facebook deze week besloten om alles wat met QAnon te maken heeft te verbieden. Voor wie het niet weet: QAnon is een van oorsprong Amerikaanse complottheorie, die in 2015 op het forum 4chan werd gelanceerd door een zekere Q. Hillary Clinton en consorten zouden vanuit een pizzarestaurant een wereldwijd netwerk van satanistische kinderverkrachters runnen en Donald Trump is de enige die hen kan stoppen. Het is een wild en bizar verhaal.

Ook in Nederland slaat de theorie aan. De Telegraaf kopte vorige week nog dat de beweging “rap groeit” en volgens Nieuwsuur waren er eind vorige maand vier grote QAnon-facebookgroepen met in totaal zo’n 12.000 leden.

Uit bezorgdheid (geintje, vooral uit leedvermaak) werd ik een tijd geleden lid van de inmiddels verwijderde Nederlandse groep “QAnon Nederland”. Nieuwsuur noemt QAnon een uit de Verenigde Staten overgewaaid verschijnsel, maar ‘mijn’ facebookgroep richtte zich niet alleen maar op de Amerikaanse theorie: het was een grote vergaarbak van massahysterie en vergezochte roddels over 5G en de Illuminati. Ook steken veel oudere complottheorieën hier weer de kop op, zoals die over een Nederlandse satanistische pedo-elite.

In een van de filmpjes die in de QAnon-groep waar ik in zat werd gedeeld, beschuldigt de gesjeesde journalist Micha Kat RIVM-directeur Jaap van Dissel ervan lid te zijn van een Nederlands pedonetwerk. Dat corona gelinkt wordt aan QAnon gebeurt ook al in de Amerikaanse versie van de theorie, maar Kats obsessie met de zogenoemde “sado-pedo-elite” is al veel ouder. Al vanaf 2008 beschuldigt hij allerlei hoogwaardigheidsbekleders van rituele kinderverkrachting: onder andere leden van het koninklijk huis, “Pedobank ING” en voormalig secretaris-generaal van Justitie Joris Demmink zouden erbij betrokken zijn. Ik stuitte al eerder op Kat tijdens een zoektocht naar online sensatie, maar was verrast dat hij het complotdenken blijkbaar nog steeds niet beu is.

In het filmpje over Jaap van Dissel is Kat geestdriftig als altijd, en draagt hij een Trump-petje. In andere filmpjes refereert hij ook direct aan QAnon, maar het grootste deel van zijn theorieën is specifiek Nederlands. Kat is niet de enige: ook andere complotdenkers zoals ex-rapper Lange Frans (die een youtubehit scoorde met een QAnon-lied) en de mensen die aanwezig waren op de Nederlandse QAnon-demonstratie geloven in een wonderlijke mix van Amerikaanse en Nederlandse speculaties.

Dat roept de vraag op: is QAnon eigenlijk wel een uit Amerika overgewaaide gril? En heeft het facebookverbod ook maar enige zin?

Complottheorie-onderzoeker Jelle van Buuren van de Universiteit Leiden schreef over QAnon en over het idee van een Nederlands pedonetwerk vol hooggeplaatsten. Als ik hem opbel om te vragen hoe de theorieën zich tot elkaar verhouden, zegt hij dat het idee van een verborgen elite-pedonetwerk nog veel ouder is dan 2008. “Verhalen over kwaadwillenden die kinderen misbruiken, al dan niet met satanische rituelen en het drinken van bloed, gaan terug tot de Bijbel,” vertelt van Buuren. Ook de naamgever van het sadisme, Marquis de Sade, gebruikte het in zijn roman De 120 dagen van Sodom, merkt hij op. “Dat boek gaat ook over een aristocratische elite die jongens en meisjes opsluit in een afgelegen kasteel en misbruikt.”

Bovendien komen deze sado-pedo-elites voor in de Europese folklore. Van Buuren verwijst naar het boek Europe’s Inner Demons (1977) van Norman Cohn. “Daarin worden tal van historische voorbeelden gegeven waarin dit thema, steeds in net wisselende context, naar boven komt. Dat soort verhalen wordt ook al eeuwenlang verteld over joden, die christenkinderen op die manier zouden misbruiken, inclusief satanische rituelen. Er bestonden fantasieën over heksen die kinderen ritueel zouden slachten. Het zit ergens in het collectieve onderbewuste.”

Volgens Van Buuren komt de opleving van zulke theorieën vooral voort uit de tijdsgeest. “Je ziet vaak dat het extra in de aandacht komt als er veel angst is over een losgeslagen moraal of een snel veranderende samenleving. De discussies van de afgelopen jaren gaan over genderidentititeit, het homohuwelijk, over dingen die door meer conservatieve stromingen in de samenleving als buitengewoon bedreigend worden gezien. Dat is het maatschappelijk decor waartegen dit zich afspeelt. De elites worden symbool gemaakt van meer vrijzinnige of liberale ideeën over rolpatronen, en kindermisbruik wordt er een symbool van dat het volkomen, helemaal de verkeerde kant op gaat met de wereld.”

Dat het satanische pedo-netwerk ergens symbolisch is, wil niet zeggen dat de aanhangers van deze theorieën zich alleen maar poëtisch proberen te uiten. “Ze geloven er misschien wel oprecht in, maar het is ook een metafoor. Het is juist de combinatie die de voortdurende aantrekkingskracht van dit soort verhalen verklaart. De allerergste angsten worden aangeboord: kinderen zijn het symbool van het kwetsbare dat beschermd moet worden.”

Van Buuren benadrukt bovendien dat complotdenkers zich in hun geloof gesterkt zien door de realiteit. “Als je kijkt naar hoelang het misbruik binnen de katholieke kerk heeft kunnen doorgaan, dan weet je dat complotten niet alleen maar in fantasieën bestaan. Veel mensen waren ervan op de hoogte, maar het werd toch geprobeerd om het onder de pet, of onder de mijter te houden. Jeffrey Epstein is natuurlijk ook een heel bekend voorbeeld: het archetype van een machtige man die zich omringt met mensen uit de politiek en de economie, waarna er allerlei foute dingen gebeuren.”

Dat Donald Trump (net als Bill Clinton, overigens) bevriend was met Epstein, maakt voor de QAnon-complotdenkers niet uit. “Wie erachter zit blijft een raadsel, maar deze theorie is duidelijk gelanceerd met een politiek doel: hij is gericht tegen de Democraten. Dat Trump Epstein kent is niet interessant, want dat past niet in het verhaal.”

In Nederland kunnen we niet op Trump stemmen. Het lijkt er eerder op dat QAnon wordt gebruikt als een hippe rebranding van bestaande complottheorieën. Maar volgens Van Buuren hoeft het niet alleen maar opportunisme te zijn van fantasten op zoek naar aandacht. “Zo’n Micha Kat zit bijvoorbeeld al tien, vijftien jaar lang consequent op dit thema te hameren en grijpt alles aan wat er gebeurt om dat weer verder uit te diepen,” zegt van Buuren, die Kat volgt (Kat is zich daar overigens van bewust: hij heeft zelfs uit de context gerukte quotes van Van Buuren op zijn website staan en wijdde een boos filmpje aan de onderzoeker). “Ik kijk soms even wat hij nu aan het doen is, en het woord pedofiel komt in elk bericht terug,” zegt van Buuren. “Alles en iedereen is onderdeel van het pedofielennetwerk en beschermt elkaar.” Zelfs zijn concullega/complotpodcaster Robert Jensen zou volgens Kat heulen met de pedokring.

“QAnon zou voor zo’n Micha Kat gewoon het zoveelste bewijs kunnen zijn dat hij gelijk heeft met zijn waarschuwingen en zijn ‘inzichten in wat er werkelijk gaande is’,” zegt Van Buuren. En Lange Frans was al in de ban van allerlei wilde verhalen lang voordat hij het QAnon-evangelie begon te verkondigen. Een Facebook-ban gaat dan ook niet het einde inleiden van het geloof in satanische pedofielen-netwerken. Maar misschien is oer-Hollandse paranoia nog wel veel verontrustender dan een Amerikaanse complottheorie.