In de eerste lingeriezaak van Noord-Irak leer je de realiteit van Koerdische vrouwen kennen

De ene vrouw is haar volledige familie in de oorlog verloren of heeft een gedwongen huwelijk achter de rug, de ander wacht met hertrouwen tot het lichaam van haar vermoorde man wordt teruggevonden. Al deze verhalen, die verbonden zijn door de oorlog en de effecten die dat heeft op hun liefdesleven, komen voorbij in de documentaire Up to G-cup – de vrouwen vertellen erover terwijl ze ondergoed passen in een kleine lingeriewinkel, in de Noord-Irakese, Koerdische stad Suleimaniya.

Documentairemaker Jacqueline van Vugt, die zelf opgroeide in Mali en Tsjaad, vertelt maatschappelijk relevante verhalen aan de hand van oerpersoonlijke – en vaak confronterende– getuigenissen. Voor Borders (2013) filmde ze bijvoorbeeld de weg van vluchtelingen uit West-Afrika naar Europa. Maar in Up to G-cup filmt Van Vugt de eerste lingeriewinkel in Noord-Irak, opgericht door de Koerdisch-Nederlandse vrouw Shapol Majid.

VICE sprak haar over de vrouwen die ze in die winkel heeft ontmoet, waarom de eerste lingeriewinkel in Noord-Irak een goede setting was voor haar documentaire en wat de seksuele identiteit van de Noord-Irakese vrouw zegt over hun positie in de maatschappij. 

VICE: Hoi Jacqueline. Een documentaire over een lingeriewinkel in Noord-Irak klinkt nogal specifiek. Hoe kwam je daar in godsnaam bij?
Van Vugt: Ik was via vrienden in contact gekomen met Shapol Majid. Zij vertelde me dat ze recent de eerste echte lingeriewinkel had geopend in Noord-Irak, waar vooral Koerden wonen. Ze zei dat vrouwen hun lingerie in het algemeen op de markt kopen – vaak goedkope lingerie uit Turkije of China. Ze kunnen de bh’s niet eens even passen, waardoor ze vaak te strak en te klein zijn. Daarom wilde Shapol een lingeriezaak openen, maar ook omdat ze een plek zocht waar vrouwen elkaar kunnen ontmoeten. En daar wilde ik een documentaire over maken. Zo’n lingeriewinkel leek mij de ideale plek om vrouwen te spreken over hun leven in Noord-Irak.

Welk soort vrouwen ontmoette je vooral in de winkel?
Het beeld dat ik van tevoren van Koerdische vrouwen had bleek niet helemaal te kloppen: in de media zie je vaak vrouwen die in de bergen wonen en tegen het regime strijden, maar dat is maar een klein deel. De vrouwen die ik tegenkwam zijn ook allemaal opgegroeid met oorlog, maar daar kwam dus veel meer bij kijken: gedwongen huwelijken, een onderdrukt seksueel moraal, vrouwen die tot op de dag van vandaag nog besneden worden. Ik had dat laatste ook totaal niet verwacht. Op een gegeven moment zegt een vrouw in de winkel: “De Arabieren, de Turkmenen, de Iraniërs,... die houden allemaal van seks. Ze hebben allemaal een warm hart. Maar wij Koerden, wij zijn zo niet.” Elk volk om hen heen heeft meer seksuele vrijheid, maar zij blijven achter.

Op een gegeven moment zegt een vrouw ook dat ze vermoord zou worden als ze seks voor het huwelijk zou hebben.
Ja, dat komt daar ook geregeld in het nieuws. Dat is hun werkelijkheid.

Vind je het daarom belangrijk om dit soort verhalen ook hier in Nederland te laten zien?
Ja, want daardoor besef je pas hoe vrij de westerse wereld is. De inwoners van Iraaks-Koerdistan krijgen allemaal heel weinig mogelijkheden om zichzelf seksueel te ontwikkelen. Daarnaast weten we gewoon niet hoe erg het eraan toegaat in Irak, nu nog steeds. Je hebt ook Irakese vrouwen die in Nederland wonen en teruggaan naar hun land, om daar alsnog te worden besneden. Ik vind het belangrijk om hierover te praten, omdat het veel zegt over de seksuele vrijheid van die vrouwen, wat dan op zijn beurt alles zegt over hun positie en mogelijkheden in de maatschappij. 

En wat wij in Nederland ook vaak niet genoeg beseffen, is hoe gruwelijk het is om elke paar jaar weer in oorlog te leven. Elke keer moet je alles weer vanaf nul opbouwen. 

Ben je niet bang dat je met een te westerse blik naar de seksualiteit van deze vrouwen kijkt?
We hebben tijdens het filmen gebruikgemaakt van een Nederlands-Koerdische tolk die daar zelf ook woont en getrouwd is. Zij was de sleutel, want haar realiteit komt overeen met die van hen. En ik vroeg de vrouwen ook gewoon: hoe zit het, wat zijn je dromen, hoe zie je de toekomst voor je, hoe gaat het met je? Geen ingewikkelde vragen. 

Je merkt dat ze het ook fijn vinden om hun verhaal te vertellen. Zo ontmoette ik een vrouw met borstkanker, en zij wilde per se dat ik met haar meeging naar haar huis in de bergen, waar ze in haar eentje woont. Het was mooi dat ze een plek voor zichzelf had gebouwd, maar tegelijkertijd was het ook triestig, want ze vertelde dat ze best eenzaam was. En die eenzaamheid kwam eigenlijk terug bij alle vrouwen. Ze trekken weinig op met elkaar, want het is letterlijk gevaarlijk om jezelf uit te spreken. Je weet nooit waar dat verhaal je weer inhaalt.

Tegelijkertijd waren de vrouwen die je sprak heel open naar jou. Hoe ging dat?
Het interessante is dus dat die vrouwen, vaak juist omdat je westers bent, met een soort trots over de schaamtevolle dingen in hun leven praten. Ze weten dat het in het Westen anders is. Juist omdat onze werelden zoveel verschillen, denk ik dat die kloof tussen ons goed te overbruggen is. Ik kijk gewoon, luister en leg hun verhalen vast. Ze zeiden bijvoorbeeld uit zichzelf dat niemand daar trouwt op iemand waar je verliefd op bent.

Dat gevoel van schaamte komt vaak terug, bijvoorbeeld over seksualiteit of verlangens.
Ze spraken vaak met opluchting over hun schaamte. Ik las een tijdje geleden in NRC dat het oosterse beeld over schaamte heel anders is dan het westerse. In een meer oosterse cultuur mag je vaak eigenlijk niet praten over de dingen waarvoor je je schaamt, maar in het algemeen doen ze dat juist wel. Daar is schaamte eerder iets collectiefs. Als wij ons in het Westen ergens voor schamen praten we er niet over  – ons leven is veel individualistischer.

Onderwerpen zoals seksualiteit en oorlog kwamen meestal vanzelf aan bod. Deels door setting van de lingeriewinkel, maar ook doordat oorlog zo’n groot onderdeel van hun leven is. Dat hebben we zelf aan den lijve ondervonden. We zouden een keer afspreken met mensen van de ambassade, maar die kwamen niet, omdat er honderd kilometer verderop een bom was ontploft.

Jeetje.
Die oorlog komt altijd weer terug in hun leven. Het zorgt ervoor dat mensen bijvoorbeeld geen tweede keer kunnen trouwen wanneer ze eenmaal weduwe zijn, of dat vrouwen hun vaders verliezen en plots ‘onbeschermd’ in het leven staan.

Hoe was het voor jouzelf om in een woelig, door oorlog geteisterd gebied te filmen?
Er is vrij veel controle van de veiligheidsdienst. Toen we de beelden bekeken bij het monteren dachten we vaak: hé, daar heb je die ene man weer, wat doet hij daar toch? We werden veel in de gaten gehouden. En het is ergens ook logisch: er is veel controle op westerse invloeden, maar Irak is tegelijkertijd een land waar de oorlog elk moment weer kan oplaaien.

Bij de eerste keer dat we naar Irak vlogen waren de vliegvelden gesloten, dus moesten we zelf de grens met Turkije oversteken. Dat was beangstigend. Toen zijn we ook meteen naar een vluchtelingenkamp geweest van de jezidi's [een met geweld verjaagde bevolkingsgroep uit Koerdistan]. Dat was ontzettend heftig. Een groot deel van de jezidi-mannen zijn vermoord en veel vrouwen zijn meegenomen.

Vreselijk.
Ja, Noord-Irak is een streek met veel oorlog en dood, en daardoor heerst er ook veel onrust. De streek wordt constant geterroriseerd door landen die de olie willen die er in de grond zit. Waarom doen we dit elkaar aan? Waar is de common sense? 

Je wordt geconfronteerd met de rauwste kant van de mensheid.
Ja, en je merkt dat de vrouwen in het kamp ergens nog hoop koesteren dat hun gevangengenomen mannen nog terugkeren. Terwijl je weet dat zij waarschijnlijk niet meer leven. De gevluchte jezidische vrouwen hoopten vijf jaar lang dat ze hun mannen terug zouden zien, totdat er massagraven werden gevonden. En het heeft nog erg lang geduurd voordat ze überhaupt wisten of hun partner daartussen zat. Dan denk je echt: hoe kan je doorgaan na zulke trauma’s? Maar uiteindelijk pakken ze hun leven weer op, ondanks alles. Gewoon, omdat je niet anders kan.

De vrouwen in je film uiten ook – al dan niet indirect – kritiek op bijvoorbeeld hun relaties, ouders of het land waarin ze leven. Vind je het niet spannend om die beelden te verspreiden?
Ja, daarom is het belangrijk om te overwegen of we deze film uberhaupt kunnen laten zien in Suleimaniya. Hind [de medewerker in de lingeriewinkel, die vertelt dat ze nooit meer zoveel van een man zou kunnen houden als van haar ex], zei bijvoorbeeld ook: “Wat als ik toch ga trouwen en mijn man deze video ziet?”

Het is heel moeilijk. Ze zijn de hele tijd nerveus, omdat ze stilstaan bij wat andere mensen denken. Ze vinden het oké dat we het in Nederland laten zien, dat wel. Een vrouw die in de film zit kan ook naar de Nederlandse première komen, maar een hoop ook niet, omdat ze geen visum kunnen krijgen. Ik ben heel benieuwd wat ze ervan vinden. Ik hoop dat ze het mooi vinden, want het is hun werkelijkheid. 

Hoe gaat het nu met de vrouwen?
Voorlopig gaat het goed met iedereen. Al zijn de familieleden van Nasrine, een jezidische vrouw die ik ook gesproken heb voor de documentaire, nét teruggevonden in een van de massagraven. En hoewel het nu relatief veilig is in Noord-Irak, kan dat morgen weer anders zijn. Die dreiging voel je bij iedereen, en dat is ook de reden waarom iedereen zich zo afschermt. Als je daar woont, weet je nooit wat de volgende dag brengt.

Dank je!

De film ‘Up to G-cup’ gaat woensdag 29 september in première op het Nederlands Film Festival en is genomineerd voor een Gouden Kalf in de categorie ‘Lange documentaire’.