We moeten het hebben over Jet van Nieuwkerk en orthorexia

Naar eigen zeggen heeft foodie, schrijver en videomaker Jet van Nieuwkerk geleden aan orthorexia: een eetstoornis die door de DSM (nog) niet erkend wordt, waarbij de patiënt een obsessieve fixatie op zo gezond mogelijk eten en sporten ontwikkelt. Op NPO3 kreeg ze een eigen programma, Niet Gezond Meer, om daar aandacht voor te vragen. In de introductie vertelt ze: “Tien jaar geleden sloeg ik door, en werd gezond eten en sporten een obsessie. Op mijn dieptepunt at ik alleen nog maar groente en fruit.” Maar in haar programma maakt Jet, dochter van, een aantal fouten die regelmatig de kop opsteken wanneer de problematiek van eetstoornissen besproken wordt.

Dat de aandoeningen gereduceerd worden tot de meest ‘bizarre’ symptomen van de ziektes is een voorbeeld van zo’n pijnlijke fout, die steeds opnieuw terugkomt als het om eetstoornissen gaat. Denk aan symptomen als magere lichamen, een absurde overdaad aan sport, en eetschema’s bijhouden. En dat terwijl eetstoornissen in de kern helemaal niet over eten gaan. Verder worden in de media en publieke discours diagnoses uitgestrooid alsof het confetti is – vorige week nog claimde Fajah Lourens een zelfgediagnosticeerde eetstoornis te hebben gehad na haar deelname aan Expeditie Robinson. Ook wordt vaak puur en alleen op anorexia gefocust, omdat deze eetstoornis het op beeld nou eenmaal het ‘best’ doet.

Wanneer je, zoals Jet, een speciaal platform krijgt om informatie te geven over een van de gevaarlijkste psychologische stoornissen, zijn zulke misstappen een kwalijke zaak. Ik keek de drie afleveringen dan ook met groeiende ergernis – maar Jet is, zoals gezegd, nauwelijks een uitzondering in haar missers. Om Jet en andere makers in medialand wat handvatten mee te geven voor de toekomst, heb ik hieronder een aantal tips voor hen opgesteld.

Niet Gezond Meer is nog maar net goed en wel op gang gekomen als Jet vertelt hoe ze zelf drie jaar geleden het woord ‘orthorexia’ in de krant heeft gelezen, en zichzelf daar goed in herkende. “Dat was eigenlijk de eerste keer dat ik überhaupt deze term hoorde, en dat vond ik op de een of andere manier ook wel heel erg prettig, omdat ik het altijd maar gewoon een ‘eetstoornis’ noemde,” legt ze uit. “Maar goed, ík heb mezelf dit label gegeven. Ik heb geen idee of dat nou echt was wat ik had.”

Ook in het radioprogramma van Domien Verschuuren en verschillende andere media geeft ze aan ‘orthorexia’ te hebben gehad. Wanneer ze in Niet Gezond Meer het gesprek aangaat met hoogleraar Eric van Furth, directeur van de Ursula-kliniek, een eetstoornissencentrum in Leiden, zegt ze: “Ik heb vroeger zelf een eetstoornis gehad.” Hierop antwoordt Van Furth dat “heel veel mensen zeggen dat ze een eetstoornis hebben gehad” maar dat het vaak de vraag is of dat klopt, als je er vanuit psychiatrische criteria naar kijkt. Hij vraagt Jet daarom wat dieper op haar gedrag van tien jaar geleden in te gaan.

Met zichtbare verbazing vraagt Jet of Van Furth eraan twijfelt of zij wel een eetstoornis heeft gehad. Zelf is ze namelijk meer dan zeker van haar zaak. “Ik weet wél zeker dat ik een eetstoornis heb gehad, maar ik weet níet zeker of ik orthorexia heb gehad.”

Zelf werd ik als zeventienjarige puber, toevalligerwijs in eerder genoemde Ursula-kliniek, gediagnosticeerd met boulimia nervosa. In de jaren na mijn diagnose voelde het als een bevrijding om eindelijk een labeltje op mijn abnormale gedrag te kunnen plakken. Ik wist nu wat er mis was, kon onderzoek doen naar mijn aandoening en op zoek naar een behandeling die het beste bij mij paste.

Helaas heeft er de laatste jaren een enorme ‘glamorization’ van eetstoornissen plaatsgevonden, met name anorexia, en bij het minste of geringste wordt met de termen ‘anorexia’, ‘boulimia’ en ‘eetstoornis’ gestrooid. “Ik wil ook graag mijn vinger in mijn keel steken,” zei een kennis eens tegen me toen ik op het absolute dieptepunt van mijn boulimia zat en dagelijks overwoog een einde aan mijn leven te maken. “Kun je me wat tips geven?” Of het meisje dat me op het schoolplein benaderde en zei: “Ik snap echt hoe je je voelt – ik heb vorige maand ook anorexia gehad.”

Zelf onderzoek doen naar je problematische gedrag, daarmee is natuurlijk niets mis. Met je bevindingen aankloppen bij een gekwalificeerd arts, ook daar is weinig op aan te merken. Op jezelf diagnosticeren met een ernstige psychiatrische aandoening (in dit geval een eetstoornis) wél. Zeker als je dat op nationale tv doet. Het bagatelliseert de ernst van deze aandoeningen en ondermijnt de kunde en positie van psychische hulpverlening, omdat het impliceert dat er geen arts vereist is bij het vaststellen van je diagnose (zelfs al is de uitkomst dat iemand geen eetstoornis heeft, maar wel een eetprobleem, waar diegene misschien zelf uit kan proberen te komen). Jet is hier overigens niet de enige in: eerder noemde ik al Fajah Lourens, en ook Britt Dekker kwam laatst in het nieuws omdat ze vorig jaar ‘eventjes’ een eetstoornis zou hebben gehad.

Jet lijkt zelf nog niet helemaal te weten hoe de vork precies in de steel zit als het op haar zelf-gediagnosticeerde eetstoornis aankomt. Op zich niet vreemd, want ook deskundigen zijn het er nog steeds niet over eens waar orthorexia nou precies thuishoort in de ‘eetstoornissenfamilie’.

Jet vraagt Annemarie van Bellegem, een kinderarts gespecialiseerd in eetstoornissen, of “orthorexia eigenlijk wel bestaat,” waarop Van Bellegem antwoordt: “Ik heb er heel lang over nagedacht, en ik weet het eigenlijk nog steeds niet zo goed.” Van Bellegem vertelt dat orthorexia volgens sommige experts een trigger is voor het ontwikkelen van anorexia; anderen beweren dat het een aparte eetstoornis is, en weer anderen zijn van mening dat het een subcategorie binnen de anorexia is. Ook zijn er nog geen cijfers bekend van mensen die met orthorexia worstelen. “Dat heeft vooral te maken met het feit dat de diagnose nog niet officieel erkend wordt,” aldus Van Bellegem.

Van Furth sluit zich hierbij aan, en na een tijdje met Jet gepraat te hebben, zegt hij dat hij niet denkt dat Jet orthorexia heeft gehad. “Het klinkt veel meer als een beginnende anorexia nervosa dan als iets dat je orthorexia zou kunnen noemen, omdat je motief vooral was de angst om dik te worden. Orthorexia focust heel erg op gezond willen worden. Gezondheid is eigenlijk het enige motief, en dat was bij jou duidelijk anders.”

Eenmaal thuis vertelt Jet haar kijkers: ”Natuurlijk zal er wel iets in hebben gezeten van anorexiaverschijnselen bij mij, maar ik wil toch wel graag verder met mijn zoektocht naar orthorexia. (…) Ik herken me toch wel in de verhalen [over orthorexia, red.], en volgens mij heb ik zelf ook die kenmerken van orthorexia gehad.”

Jet trekt het het oordeel van Van Furth daarmee in twijfel. En dat terwijl ze, toen een vriendin haar eerder in het programma vroeg wat nou eigenlijk het verschil is tussen anorexia en orthorexia, het antwoord schuldig moest blijven. Misschien een gek idee, maar als je tegenover de voorzitter van de Nederlandse Academie van Eetstoornissen zit, die ook nog eens werkzaam is als bijzonder hoogleraar eetstoornissen bij de afdeling psychiatrie van het LUMC, is het naar alle waarschijnlijkheid wijsheid om zijn ideeën hierover serieus te nemen.

Jet blijft gedurende de eerste twee afleveringen van haar programma hameren op de rol die social media spelen bij het ontwikkelen van een ongezonde, obsessieve fixatie op extreem veel sporten en heel gezond eten onder jonge mensen.

Ze spreekt daarover met Dian de Vries, een docent aan de Universiteit Utrecht die uitgebreid onderzoek heeft gedaan naar de negatieve effecten van social media op het zelf- en lichaamsbeeld van jonge mensen. “Als je kijkt naar lichaamsbeeld, zie je gemiddeld genomen dat de negatieve effecten bestaan, maar klein zijn,” zegt De Vries tegen Jet. Ze legt daarbij uit dat dit verder samenhangt met type persoonlijkheid, de mate waarin je jezelf met anderen vergelijkt bijvoorbeeld – zowel offline als online.

Maar ondanks het feit dat De Vries Jet inmiddels uitgelegd heeft dat de negatieve effecten van social media dus klein zijn, benoemt Jet later in de aflevering nog een aantal keer dat ze de invloed van social media op jongeren die eetstoornissen ontwikkelen toch wel erg zorgelijk vindt. “Ik maak me zo verschrikkelijk veel zorgen over al die jongens en meisjes die elke dag worden geconfronteerd met social media,” verzucht ze. “Ik weet niet of ik eruit gekomen was, als ik [de problemen omtrent eten] in deze tijd had gehad.”

Jet is niet de enige die een directe link probeert te leggen tussen overmatig gebruik van Instagram en het ontstaan van een eetstoornis: neem bijvoorbeeld volledig misplaatste koppen als "Is Instagram making you sick?" op de site van de Daily Mail, of Nieuwsblad.be, dat vorig jaar berichtte over een tiener die anorexia zou hebben ontwikkeld door Instagram.

Of je wel of geen eetstoornis ontwikkelt, ligt aan een ingewikkelde verscheidenheid en combinatie van factoren. Wanneer ik naar mezelf kijk, was er bijvoorbeeld sprake van genetische aanleg; toen ook de externe omstandigheden ernaar waren, sloeg mijn boulimia toe. Jet stipt in Niet Gezond Meer wel kort aan dat je over bepaalde karaktertrekken moet beschikken om een eetstoornis te ontwikkelen (denk bijvoorbeeld aan extreem perfectionisme, een laag zelfbeeld, faalangst, een groot verantwoordelijkheidsgevoel en prestatiegerichtheid), maar besteedt verder eigenlijk maar weinig aandacht aan deze punten.

Gek wel, want juist je persoonlijkheid en bijkomende karaktereigenschappen zijn doorslaggevend bij het wel of niet ontwikkelen van een eetstoornis. Eerder al schreef ik over waarom je van modetijdschriften niet direct een eetstoornis zult ontwikkelen, en datzelfde geldt voor propagerende fitgirls op Instagram. Door te impliceren dat de gezondheidshype op Instagram een doorslaggevende rol speelt in het ontwikkelen van eetgestoord gedrag, reduceer je eetstoornissen in principe tot ‘ijdelheidsaandoeningen’.

Is het, voor iemand die aanleg heeft om een eetstoornis te ontwikkelen, bevorderend om continu raw foods en sapkuren voorbij te zien komen in zijn of haar instagramfeed? Nee. Kan het voor (potentiële) eetstoornispatiënten triggerend werken om influencers als Fajah Lourens te horen zeggen dat er mensen zijn die zich continu met haar vergelijken, maar ondertussen “zelf met hun dikke pens op de bank zitten chocoladerepen naar binnen te werken”? Ja. Maar zal ‘fitheidsfundamentalisme’, zoals de Volkskrant het passend noemde, eetstoornissen veroorzaken onder jonge mensen die te veel tijd doorbrengen op Instagram? Nee. Daar zijn de factoren die meespelen in het ontstaan van deze ziektes simpelweg te gecompliceerd voor. Er spelen namelijk, zoals op de site van eetstoornissencentrum Human Concern te lezen is, “erfelijke, karakterologische, psychologische, biologische of lichamelijke, opvoedkundige, familiaire en sociaal-culturele factoren” mee, die deels of allemaal een rol spelen in het uiteindelijke ontstaan van de eetstoornis. Wél kan overmatig gebruik van Instagram een ongezond proces in werking zetten, maar het is belangrijk om onderscheid te blijven maken tussen trigger en oorzaak.

Jet van Nieuwkerk heeft ongetwijfeld te kampen gehad met serieuze problematiek, en dat ze besloot naar buiten te treden en dit programma te maken is dapper, en in eerste instantie alleen maar aan te moedigen. Dat ze daarbij haar eigen lijn trekt, via informatie uit de krant en gesprekken met vrienden en dwars door de expertise van hulpverleners heen, is een aanpak die al veel te vaak van stal is gehaald en altijd weer schadelijke misinformatie overbrengt aan kijkers – die misschien zelf wel risico’s lopen. De poging om jongeren bewust te maken, dat ze zelf misschien een probleem hebben dat nog relatief onbekend is, en dat ze op tijd aan de bel moeten trekken, heeft hier een keerzijde. Want het idee dat je jezelf kan diagnosticeren, en wel even van je problemen af kunt komen met wat zelfonderzoek is niet constructief. Op deze manier kan een mooi voornemen voor meer aandacht doorslaan naar een vertroebeld, verwarrend en gebagatelliseerd beeld van een van de ernstigste geestelijke stoornissen die er is.

Mocht je jezelf of iemand in je omgeving in bovenstaande problematiek herkennen, neem dan alsjeblieft contact op met je huisarts. Ook kun je bij MIND Korrelatie (0900 1450, of kijk op de site van de organisatie) meer informatie krijgen. Als je denkt een eetstoornis te hebben, kun je terecht bij Stichting Human Concern, of zoek een behandelaar bij jou in de buurt. Daarvoor heb je wel een verwijzing van je huisarts nodig.

Volg TONIC op Facebook en Twitter.