Zijn doe-het-zelftesten de toekomst van soa-bestrijding?

Een paar jaar geleden kon je als twintiger met een vermoedelijke druiper nog gratis terecht bij de GGD, maar dat wordt steeds lastiger. Door jaren van bezuinigingen kom je nu alleen nog in aanmerking voor een gratis consult als je een sekswerker bent, of in een andere risicogroep valt. In 2015 lieten dan ook minder mensen zich testen bij de soa-poli's dan het jaar ervoor: vooral vrouwen en heteromannen bleven weg, terwijl die juist vaker een soa bleken te hebben.

In de loop van tijd zijn er wel steeds meer alternatieven op de markt gekomen die het makkelijker moeten maken om thuis een soa-test te doen. Zo hebben drie Britse tieners een condoom bedacht dat binnen een minuut aangeeft of iemand een soa heeft. Het glow-in-the-darkcondoom verkleurt als er een soa wordt bespeurd: groen bij chlamydia, geel bij herpes, blauw bij syfilis, en paars als iemand het HPV-virus bij zich draagt. Hoe betrouwbaar zo'n soa-condoom is, is nog maar de vraag – het condoom bestaat voorlopig alleen als concept. Daarnaast heb je ook nog de zelftest die je gewoon bij de drogist kan kopen voor twee tientjes, en die je binnen vijftien minuten een uitslag geeft. Uit onderzoek van Soa Aids Nederland blijkt echter dat deze zelftesten erg onbetrouwbaar zijn, omdat er geen labonderzoek bij komt kijken.

Een beter alternatief als je niet naar de huisarts wil is de lab-zelftest, een soa-test die je zelf thuis doet en vervolgens opstuurt naar een laboratorium. Deze testen zijn volgens Soa Aids Nederland wel betrouwbaar, als het laboratorium waarmee wordt samengewerkt erkend is door CCKL. Klazien Visser en Marlous Ratten, oud-medewerkers van de GGD, bieden al sinds 2012 lab-zelftesten aan op hun website Soapoli Online, waar je onder andere testen kan kopen voor chlamydia, gonorroe, en herpes voor 33 euro per stuk. Ze verkopen ook lab-zelftesten waarbij je met een vingerprikker bloed kan afnemen om jezelf te testen op syfilis, hepatitis B en hiv.

Omdat ik benieuwd ben hoe de testen werken, besluit ik een vaginale chlamydia-test te bestellen. Een dag later krijg ik een pakketje thuisgestuurd van Soapoli Online, waar van alles uit komt rollen: een grote blauwe rubberen envelop, een laboratoriumformulier, een vel met drie stickers, een buisje met vloeistof, een plastic omhulsel, en een plastic zakje met een doekje erin. Ook zit er een condoom bij, wat ik erg attent vind.

Het is niet voor niks dat deze lab-zelftesten steeds vaker worden gebruikt. In 2012 werden de toelatingscriteria van de GGD voor een gratis soa-test aangescherpt, waardoor jongeren boven de 24 jaar niet meer in aanmerking kwamen voor een kosteloze test en behandeling. Nadat er vorig jaar opnieuw bezuinigd werd, kwamen de poli's nog meer onder druk te staan. Alle GGD'en moeten het nu met een vast budget voor soa-testen doen, terwijl ze daarvoor een budget hadden per cliënt. Daardoor moeten ze steeds meer mensen weigeren die niet meer in de hoogste risicogroepen vallen. Twee derde van de soa-testen wordt dan ook al jaren door de huisarts gedaan.

De drukstbezochte GGD in Amsterdam heeft door de bezuinigingen als eerste besloten om de maximumleeftijd voor gratis tests te verlagen van 25 jaar naar 20 jaar, om hun lange wachtlijsten in bedwang te houden. Als ik met de GGD Amsterdam bel en vraag of ik met mijn 23 jaar nog steeds een soa-test bij hen kan doen, vertelt een medewerkster me dat dit alsnog kan, maar dat er wel een kans is dat ik naar de huisarts wordt verwezen. Ook blijkt dat er wel een prijskaartje aan de test zit, dat kan variëren van 40 euro tot 300 euro, tenzij je je eigen risico er al volledig doorheen hebt gejast.

Ik heb besloten om de test in de ochtend te doen, omdat mijn doe-het-zelf-pakketje anders anderhalve dag in de brievenbus ligt te broeien. In de gebruiksaanwijzing lees ik dat ik vijftien tot dertig seconden een lange wattenstaaf in mijn vagina moet inbrengen en er zachtjes mee moet roeren. Om echt goed voorbereid te zijn, zet ik alvast een timer. Als de wattenstaaf tijdens het roeren afbreekt, mag ik volgens de gebruiksaanwijzing niet in paniek raken, maar moet ik alsnog proberen om de wattenstaaf in het buisje te krijgen.

De timer begint te lopen en ik begin te roeren. Gelukkig breekt er niks af en kan ik de wattenstaaf gelijk in het buisje met vloeistof doen en zelf voorzichtig afbreken. Ik draai de dop van het buisje er goed op. Sticker vier moet erop geplakt worden, waar je de datum van afname op moet schrijven. Ik krijg het voor elkaar om de sticker er verkeerd op te plakken, waardoor de afnamedatum niet meer zichtbaar is. Vlug probeer ik de sticker er nog af te peuteren en hem negentig graden te draaien – wat in eerste instantie denk ik al de bedoeling was.

Als ik aan de lijn hang met Marlous van Soapoli Online, zegt ze dat ze op hun website steeds meer soa-testen verkopen. "Mensen weten ons steeds makkelijker te vinden als er haast bij is om een soa-test te doen," zegt Marlous. Ze vertelt ook dat toen ze zelf nog bij de GGD werkte, ze merkte dat veel mensen zich schaamden om naar de huisarts te gaan. Lab-zelftesten kunnen dan een uitkomst zijn. "En omdat het onze corebusiness is om er alles aan te doen om mensen te helpen, streven we ernaar dat je binnen twee werkdagen de uitslag al hebt als je test bij het lab is aangekomen. Bij de GGD en de huisarts kan het wel een week of twee duren voordat je de uitslag krijgt."

Marlous kan helaas niet zeggen of een soa-test en vervolgbehandeling bij de huisarts duurder is dan bij Soapoli Online. "Bij de huisarts is het consult en adviesgesprek gratis. Alleen op het moment dat je een test wil doen, betaal je voor de kosten die zij rekenen voor het labonderzoek. Wij zijn een commercieel bedrijf, dus we kunnen met het laboratorium onderhandelen over een lagere prijs."

Nadat ik de sticker op het buisje heb geplakt, moet ik de test verzendklaar maken. Ik rol het buisje in het bijgeleverde absorptiedoekje, stop het in een plastic omhulsel, en prop het geheel in een plastic zakje dat ik met een plakstrip kan afsluiten. Sticker drie, waarop nogmaals een afnamedatum geschreven moet worden, plak ik op het laboratoriumformulier, die daarna met de plastic zak en de test in de rubberen envelop kan. Zo te zien is de test door al deze voorzorgsmaatregelen in ieder geval waterdicht. Nu is het wachten op de uitslag.

Wat er gebeurt nadat je de uitslag van een lab-zelftest krijgt, verschilt per bedrijf. "Wij bieden naast lab-zelftesten ook een hele dienstverlening aan, waarbij de hulplijn van 's ochtends vroeg tot 's avonds laat voor je open staat voor vragen, en je kan ons altijd whatsappen. Dat is niet bij elke aanbieder het geval," zegt Marlous. Sommige aanbieders van lab-zelftesten leveren geen enkele nazorg: als blijkt dat je een soa hebt, zal je alsnog naar je eigen huisarts moeten voor een behandeling. Er is een kans dat je dan weer een soa-test moet doen, als je geen laboratoriumuitslag opgestuurd hebt gekregen. Daarom is het goed om je vooraf te verdiepen in hoeverre een aanbieder je echt hulp kan bieden, en kan je beter geen test kopen bij een bedrijf dat niks zegt over nazorg.

Bij Soapoli Online krijg je bij een positieve uitslag een aanvullend stappenplan hoe je partners moet waarschuwen, en heb je zelf de keuze of je behandeld wil worden door de GGD, huisarts of in het ziekenhuis. "Wij werken samen met de poli dermatologie van het Groene Hart Ziekenhuis in Gouda," zegt Marlous, "waar artsen recepten voor je uit kunnen schrijven of je een injectie kunnen geven voor bijvoorbeeld gonorroe, als je niet naar de huisarts wil."

Soa Aids Nederland zal eind juni samen met RIVM een nieuw rapport uitbrengen over de lab-zelftest dat zich vooral richt op hoe de nazorg is geregeld. Hanna Bos, arts infectieziektebestrijding bij Soa Aids Nederland, vertelt: "Het is belangrijk dat deze lab-zelftesten gaan bijdragen aan de soa-bestrijding. Dat lab-zelftesten steeds vaker worden gebruikt is een realiteit, maar hoe verloopt de nazorg als je eenmaal een soa hebt? En hoe worden mensen geïnformeerd over welke soa-testen ze zouden moeten doen? Bij de nazorg gaat het namelijk niet alleen om de behandeling van de soa zelf, maar ook om de hulp die wordt geboden bij het waarschuwen van partners en de behandeling van deze partners."

Twee dagen nadat ik de test op de bus heb gedaan krijg ik een mailtje, waar een link instaat waarop ik moet klikken om de uitslag te bekijken. Het voelt best wel vreemd om via een link te horen of ik chlamydia heb of niet. Er komt een scherm tevoorschijn met informatie over welke test ik heb besteld (chlamydia), op welke locatie ik de test heb afgenomen (vagina), en de status van de uitslagen (compleet). Ik kan opgelucht ademhalen. "De uitslag van je chlamydiatest was goed; op het moment van afname* had je geen chlamydia."