Waar zijn die gezellige 'vrij veilig'-posters gebleven?

Als je seksuele voorlichting nog dateert van voor 2011, is er een grote kans dat je een keer een poster of spotje hebt gezien waarin werd aangeraden toch vooral een condoom te gebruiken, de een wat prikkelender dan de ander.

Maar een liberaal kabinet maakte daar in 2011, na bijna 25 jaar, een eind aan – dat terwijl de campagnes volgens onderzoek hun nut bewezen. Wij zetten enkele historische vrij veilig-posters op een rij en vroegen de voormalige creatieve genieën achter de campagne om uitleg.

Deze voor huidige begrippen makke campagneposter was onderdeel van "de eerste grootschalige vrij veilig-campagne in Nederland", vertelt Erwin Fisser, campagneleider bij Soa Aids Nederland. De campagne werd gelanceerd in 1987 'op het hoogtepunt van de hiv/aidsepidemie.

"'Humor', en zeker deze sarcastische ondertoon zijn niet verstandig wanneer je een gezondheidsbevorderende campagne maakt," zegt Erwin over deze poster uit 1989. Leerzaam was het wel. "Veel mensen bleken echt te denken dat je na drie weken zomaar kunt stoppen met condoomgebruik."

Deze iconische poster uit 1995 is alweer meer dan twintig jaar oud. "Maar veel buitenlandse collega's schrikken nog steeds van deze beelden, die toch echt door de Nederlandse overheid betaalt zijn" zegt Erwin. Het idee: als mensen een condoom willen gebruiken met hun nieuwe partner, maar het moeilijk vinden om dat te zeggen, kan een makkelijk te onthouden zin daarbij helpen.

"Als je geen condoom hebt gebruikt, kan je je naderhand zorgen maken over een soa. En dat voelt rot," vertelt Erwin. Deze campagne richtte zich in 2004 daarom op 'geanticipeerde spijt', iets waarmee het in de resultaten van de Tonic soa-enquête wel lijkt mee te vallen. 14 jaar geleden werd de campagne te grof gevonden. "Hij moest worden gecensureerd voor Postbus 51 en het werd: 'wie laat zich dan ook **** zonder condoom'."

"Uit onderzoek bleek dat mensen hun nieuwe partner wel vertrouwen dat ze geen soa hebben, maar ze vertrouwen de exen van hun partners een stuk minder," zegt Erwin. Daarom werd in 2006 deze campagne rond het 'seksuele netwerk' bedacht.

"Als je een condoomcampagne maakt die zo opvallend is dat mensen erover praten, zorgt dat rechtstreeks voor een toename van condooms, blijkt uit onderzoek van de UvA en UniMaas," vertelt Erwin. Het waren andere tijden in 2008: er hoorde een liefdestest-spel op het toen nog hippe Hyves bij deze campagne. Jij en je partner konden daarbij gegevens invullen en Dr. Frankenstein vertelde dan of jullie matchen. "Testen of jullie wellicht een soa hadden, kon hij niet. Dus daarvoor moest je nog even langs de GGD."

Deze campagne werd bedacht samen met jongeren via Girlscene en Skoften. "Bijzonder, omdat het de eerste grootschalige campagne was waar Social Influencers een prominente rol kregen." Ook bijzonder: er kwamen Kamervragen over en de Reclame Code Commissie kreeg klachten. Nou kan je je dat bij deze poster niet voorstellen, maar bij beelden van een meisje dat een jongen pijpt in een lift en YouTube'er Dylan Haegens die zegt "Ik ga niet zonder hoesje in jouw poesje," misschien wel. "Een zeer effectieve campagne die veel prijzen won en internationale aandacht kreeg." Het was ook de laatste vrij veilig campagne samen met Postbus 51 – waar tot 2011 een groot deel van het budget vandaan kwam. "Postbus 51-campagnes kostten 800.000 euro per jaar. Daarop werd bezuiginigd. Bovendien vond Edith Schippers dat er te veel campagnes waren die mensen vertelden was ze moesten doen," zegt Filippo Zimbile, programmaleider jongeren bij Soa Aids Nederland en betrokken bij de laatste vrij veilig-campagne. Enkel campagnes gericht op alle Nederlanders kregen nog financiering van de overheid. "Dus als je alleen een boodschap hebt voor jongeren, moet je maar wat anders bedenken," zegt Filippo. Toen er nog geld was voor de campagnes, was Soa Aids Nederland ook verplicht om ze te evalueren. "De campagnes werden gewaardeerd door jongeren. Ze waren effectief. En bereikten behalve de doelgroep ook oudere volwassenen, iedereen die seksueel actief is. Dus alsnog alle Nederlanders.

Het is volgens Filippo tegenwoordig dan ook echt te zien dat de campagnes niet meer bestaan. Het aantal soa's neemt toe, condoomgebruik af. "Je ziet dat de kennis over soa's gedaald is. Zowel onder jongeren als onder volwassenen." Opvallende voorbeelden: "Het aantal jongens dat denkt dat als je je goed wast na de seks je minder kans op een soa's hebt, is 44 procent. In 2011 was dat 36 procent. Het aantal jongeren dat weet dat je van chlamydia onvruchtbaar kan worden, is gedaald. In 2005 zagen we nog dat veel jongeren bij een one night stand een condoom gebruikten. En in 2017 zien we dat bijna de helft dat niet doen." Hard bewijs dat dit samenhangt met het stopzetten van de campagnes is er niet, maar Filippo en zijn collega's geloven daar wel in. "Wij zijn er 100 procent van overtuigd dat die stijging van onveilig gedrag en daling in kennis eraan ligt dat we geen grote campagnes meer hebben."

De seksuele voorlichting op school is belangrijk en wordt steeds beter, erkent hij. Maar het is niet genoeg. "Veel jongeren hebben pas rond of na hun 18de voor het eerst seks. Als jij 20 bent is het dus alweer een tijd geleden dat je aandacht hebt besteed aan soa's. We bereiken nu 40 procent van de doelgroep, met de campagnes bereikten we 90 procent." Bovendien is een soa geen hot topic. "Niemand praat over soa's. De aandacht voor onderwerpen waar je verder nooit iets over hoort, moet je op een andere manier vasthouden. Want als je er nooit iets over hoort, kun je ook denken dat het allemaal wel meevalt." Filippo hoopt dat het nieuwe kabinet preventie hoger op de agenda zet. Ook vanwege de hoog oplopende wachtlijsten bij GGD's voor gratis soa-testen. "De GGD mag van de overheid nu een maximaal aantal gratis soa-testen uitvoeren, maar de vraag is groter. Dan kun je dus niet meer alle jongeren behandelen." Die tests zijn belangrijk, want uiteindelijk is onbeschermde seks hebben zo dom niet. "Seks is niet rationeel, het is emotioneel. Mensen hebben de neiging gedrag te veroordelen als dom en denken dat ze het zelf niet doen. In het begin van een verliefdheid zijn je condooms zo op. Ook kunnen we ons allemaal voorstellen hoe het is als je een keer te veel hebt gedronken of partydrugs gebruikt. Dat moet je niet negatief benaderen." - Laten we wat schaamtelozer over soa's praten, en vooral: meer. Tijdens onze soa-week Ziek van Seks brengt Tonic je verhalen, interviews, video's en de resultaten van onze grote soa-enquête onder 3000 jongeren. Kijk ook vooral naar onze soapedia: cijfers, uitleg én oplossingen per soa.