Deze fotografen willen met hun werk geestelijke gezondheid bespreekbaar maken

Afgelopen weekend organiseerde Made By People Lab de expositie 'Photography x Mental Health', waarin tien Nederlandse fotografen de kans kregen te laten zien hoe zij het onderwerp psychische gezondheid ieder op hun eigen manier benaderen. Van burn-outs en depressies tot angststoornissen en psychoses; allerlei geestelijke gezondheidsproblemen passeerden de revue. Doel van de expo: het taboe rondom psychische gezondheid en problematiek helpen te doorbreken, en het onderwerp zo bespreekbaarder maken onder Amsterdammers en de rest van Nederland. Helaas vinden veel mensen het nog altijd lastig om open te zijn over hun eigen psychologische problemen: het stigma dat aan dit onderwerp kleeft is voor veel mensen helaas nog vaak allesbepalend. En dat terwijl vrijwel iedereen er, direct of indirect, weleens mee in aanraking komt. Ik sprak vier van de tien fotografen over het idee achter de foto's die ze voor de expositie aanleverden, de overeenkomsten tussen psychologie en fotografie en hoe ze de geportretteerde personen in hun foto's onderdeel hebben gemaakt van het hele werkproces.

Tonic: Hoi Tarona. Waarom heb je ja gezegd toen je voor dit project werd gevraagd?
Tarona Leonora: Ik denk dat het heel belangrijk is dat er meer aandacht uitgaat naar problemen rondom mentale gezondheid, want het beïnvloedt heel veel mensen. Ik zie dat veel mensen in mijn eigen omgeving er ook mee te maken hebben gehad. Kun je wat meer vertellen over het idee achter de foto?
Ik zie vaak dat als een man zich niet op een bepaalde manier gedraagt, hij daar kritiek op krijgt vanuit zijn omgeving. Dat riep bij mij nogal wat vragen op; wat betekent het tegenwoordig om een man te zijn? Hoe wordt dat uitgebeeld? Wat mag je wel en niet voelen? Ik denk dat het veel voordelen zou hebben als er voor mannen ruimte bestaat om de persoon te zijn die ze willen zijn. De insteek van de foto is dus feministisch: als we een safe space creëren voor mannen en zij daardoor minder met hun identiteit worstelen, is dat niet alleen voor henzelf fijner, maar ook veiliger en minder onderdrukkend voor vrouwen. Mannen die ik ken die compleet comfortabel zijn met zichzelf en daar ook open over zijn, vormen naar mijn idee geen bedreiging voor vrouwen of andere mensen; ze voelen niet de behoefte een ander te onderdrukken, omdat ze volledig kunnen zijn wie ze willen zijn. Ik denk dat een persoon die een ander onderdrukt dat eigenlijk altijd doet vanuit een bepaalde angst.

Verder heb ik ook bewust voor een zwart model gekozen. Ik ben van gemengde afkomst en fotografeer mensen met wie ik me identificeer. Dominick, de jongen op de foto, doorbreekt daarbij ook nog eens allerlei vooroordelen over hoe iemand zich zou moeten gedragen op basis van zijn of haar uiterlijk. Dat sloot goed aan bij het idee achter de foto.

Heb je het idee dat die strijd rondom mannelijkheid binnen de zwarte gemeenschap nog een extra dimensie met zich meebrengt?
Ik denk dat die gevoelens en emoties over mannelijkheid universeel zijn, net als het thema psychische gezondheid. Mentale issues komen in iedere laag van de bevolking voor. Mannen zitten vast in een cirkel waarbij ze óf niet worden gehoord, óf te horen krijgen dat ze zich op een bepaalde manier moeten gedragen en dus maar moeten doen alsof er niets aan de hand is. Daardoor wordt het nog complexer om dit soort problemen [rondom geestelijke gezondheid, red.] op te pikken. Mannen zullen hierdoor nog minder snel toegeven dat het slecht gaat, en dat ze hulp nodig hebben.

Wat hoop je dat je foto teweeg zal brengen bij mensen die ‘m te zien krijgen?
Ik hoop dat mensen bereid zullen zijn verder te kijken naar wat het betekent om man te zijn en alle labels die daaraan hangen. Tijdens de tentoonstelling heb ik meerdere gesprekken gevoerd met mensen over wat ze van het beeld vonden. Veel van hen zeiden dat ze niet zo goed wisten wat ze moesten denken: het model lacht en huilt namelijk tegelijkertijd. En het thema van de expo is mentale gezondheid, maar mijn foto is heel kleurrijk – ook dat verwachten mensen niet. Die verwarring vind ik belangrijk: verwarring zorgt ervoor dat je gaat nadenken over wat je waarneemt.

Tonic: Hé Iris. Ik las dat je een aantal jaar geleden een master Klinische Psychologie hebt afgerond aan de Universiteit van Amsterdam. Hoe heb je zo die stap naar fotografie gemaakt?
Iris Duvekot: Ik heb eigenlijk altijd met één voet in de creatieve wereld gestaan, heb altijd veel gedanst, getekend en aan theater gedaan. Na de middelbare school had ik mezelf ervan overtuigd dat ik moest gaan studeren. Ernaast bleef ik wel dansen en theater spelen bij een gezelschap. Toen dat niet meer te combineren viel, merkte ik dat ik binnen mijn studie de creatieve component miste; ik heb nog even gekeken of ik me zou gaan specialiseren in creatieve therapievormen, maar dat was ‘m ook niet. Toen ben ik tijdens mijn masterjaar aan de UvA tegelijkertijd een oriëntatiejaar aan de Rietveld Academie gaan doen; veeleisend, maar ik vond het heel leuk dus haalde er ook veel energie uit. Kort daarna heb ik voor mijn verjaardag een camera gekregen en ben ik na mijn studie drie maanden door Australië gaan reizen, en na die reis heb ik besloten me vol op het fotograferen te gaan richten.

Bestaan er eigenlijk overeenkomsten tussen je werk als psycholoog en je werk als fotograaf?
Sowieso heb ik tijdens mijn studie veel mensenkennis opgedaan – hoe je met mensen omgaat, en hoe je iemand op zijn of haar gemak stelt. Wanneer je als therapeut een cliënt behandelt, is contact maken heel belangrijk. Dat zoek ik ook wanneer ik mensen fotografeer. En daarnaast is observeren zowel binnen fotografie als psychologie heel belangrijk.

Waarom besloot je mee te doen aan deze expo?
Het project paste natuurlijk perfect bij me, die mix van psychologie en fotografie, al vond ik het alsnog een uitdaging. Eerst dacht ik: misschien ga ik mensen fotograferen die aan psychische problemen lijden, maar uiteindelijk heb ik daar toch vanaf gezien omdat ik het wat abstracter wilde maken, vrijer wilde interpreteren.

Wat was het idee achter de foto?
Ik vind het een bijzonder idee dat we naakt geboren worden, en we vervolgens allemaal op verschillende manieren door het leven gaan – dingen overkomen ons, we lopen tegen problemen aan. Iedereen gaat daar op een andere manier mee om, en sommige gebeurtenissen brengen schade aan. Op dat moment kun je in de knoop raken met jezelf en verschillende lagen om jezelf heen creëren. Die lagen kunnen ons beschermen tegen van alles, maar als er na verloop van tijd geen ‘vijand’ meer is, zijn die lagen ook niet meer nodig – en dan kunnen ze ons in de weg gaan zitten. Ik heb in de foto die gelaagdheid als een soort beperking willen laten zien, en dat het mogelijk is om je ontdoen van lagen – of vleugels, zoals in de foto te zien is – die niet meer nodig zijn. Vaak gebeurt het ontdoen van deze lagen in het donker, alleen. Het zou mooi zijn als mensen zich veilig genoeg voelen om dit juist wel te delen en er met elkaar over te praten.

Tonic: Hoi Dawnie. Kun je me wat meer vertellen over de vrouw die hier is afgebeeld?
Dawnie Brown: Nicole is een expat uit Schotland, en woont in Amsterdam. Ik ken haar nu een jaar of vier, en ben goed bevriend met haar geraakt. Nicole heeft inmiddels alweer zo’n zes jaar last van angsten, paniekaanvallen en symptomen van een burn-out, al zou je dat nooit verwachten wanneer je haar voor het eerst ontmoet; ze is heel spontaan, levendig en fijn gezelschap. Toch moet ze bijna iedere dag weer de strijd aangaan met haar psychische problemen, die echt slopend kunnen zijn.

Was het moeilijk om Nicole ervan te overtuigen deel te nemen aan dit project?
Nee, eigenlijk niet. Twee jaar geleden heeft ze haar leven drastisch omgegooid; ze begon echt naar haar lichaam te luisteren en zocht een therapeut op. Zo kreeg ze het zelfvertrouwen om over haar psychische problemen te praten, dus ze wilde me juist heel graag helpen om het gesprek hierover op gang te krijgen. Mensen hebben er echt baat bij dat ze zo open is over haar problemen, ze herkennen zichzelf in haar.

Waarom vond je het belangrijk je voor deze foto specifiek te focussen op angsten en paniekaanvallen?
Nicole is een inspiratie voor me. Zelf heb ik jaren geleden ook last gehad van dezelfde psychische problemen. Als je eenmaal overvallen wordt door een paniekaanval, vindt er echt een fysieke verandering plaats: je wordt overvallen door adrenaline. Paniekaanvallen kunnen je altijd en overal overkomen, ook als je bijvoorbeeld rustig aan tafel zit. Normaal gesproken heb je alleen zoveel adrenaline wanneer je bijvoorbeeld meedoet aan een hardloopwedstrijd, of achterna gezeten wordt door een enge hond. Als het dan op zo’n ongepast moment gebeurt, is dat enorm verwarrend. Ik ben heel veel gaan lezen; ik kwam erachter wat mijn triggers zijn, deed aan yoga en nam regelmatig een bad met lavendel en kaarsjes. Dat klinkt misschien heel dom, maar het heeft mij heel erg geholpen.

Kun je wat vertellen over het idee achter de foto?
Ik heb, voor ik begon met fotograferen, het concept besproken met Nicole. Ik zei tegen haar dat zij in deze foto zou moeten representeren hoe het voor haar persoonlijk voelt om last te hebben van paniekaanvallen en angsten. Als daar een heel duister portret uit voort was gekomen, was ik daar ook oké mee geweest – dat lag aan haar.

Maar Nicole zei dat ze, hoe vreselijk haar psychische problemen dan ook mogen zijn, er één positief iets uit voort is gekomen; ze heeft geleerd dat ze beter voor zichzelf moet zorgen en neemt niet meer te veel hooi op haar vork. Ze wil mensen laten zien dat hun problemen oplosbaar zijn, dat er echt licht is aan het einde van die donkere, afschuwelijke tunnel. Nicole is altijd erg gefocust op licht, dus ik wilde om die reden veel licht in de foto verwerken. Dat hebben we voor elkaar gekregen door een groot stuk pvc te gebruiken en het zonlicht op haar gezicht te reflecteren. Ik denk dat het beeld een positieve boodschap uitstraalt, een bepaald soort kalmte.

Tonic: Ha Kevin. Waarom besloot je deel te nemen aan deze expositie?
Kevin Rijnders: Omdat ik vind dat onze maatschappij vaak oogkleppen opheeft als het op dit soort onderwerpen aankomt. Dat heb ik ook besproken met Tayyab, de jongen die ik voor dit project gefotografeerd heb: dat mensen met psychische problemen vaak als ‘gek’ worden gezien – en dat terwijl het natuurlijk iets heel normaals is. Ik vond dit een mooi moment om te kunnen zeggen: laten we onze ogen eens openen en die mensen [die last hebben van psychische problemen, red.] omarmen in plaats van wegduwen.

Hoe ben je zo bij Tayyab uitgekomen?
Ik ben met hem in contact gekomen via stichting Rambler, een organisatie die jongeren die wat verder van de maatschappij afstaan – en soms ook last hebben van psychische problemen – bijstaat. Tayyab heeft bijvoorbeeld meerdere psychoses gehad, en door middel van creativiteit probeert de stichting hem weer wat meer met de maatschappij in contact te brengen. Vaak denken mensen bij psychische aandoeningen niet verder dan burn-outs en depressies, maar het leek mij goed om te laten zien dat dat spectrum veel breder is.

Wilde hij meteen meewerken en geportretteerd worden? Het lijkt me best een heftige beslissing je gezicht zo te laten zien.
Tayyab is gelukkig al wat verder in zijn herstelproces; hij heeft met zijn problemen leren dealen en is op de goede weg. Hij moest natuurlijk wel even nadenken voor hij een beslissing nam; hij zei dat hij, zodra hij zijn verhaal aan mensen vertelt, mensen afstand van hem beginnen te nemen. Uiteindelijk zei hij gelukkig ja, en hebben we samen het concept achter de foto bedacht.

Kun je daar wat meer over vertellen?
Mijn intentie was om veel minder de leiding te nemen dan ik normaal gesproken doen. Ik heb Tayyab gevraagd of hij me zijn verhaal wilde vertellen, en toen heeft hij me over zijn drie psychoses verteld. Een psychose kan zich in één avond afspelen, maar de uitwerking ervan kan wel zo’n twee jaar in beslag nemen. Hij is van “het donker naar het licht gegaan,” zoals hij dat zelf zei. Tayyab was er heel duidelijk in dat hij met deze foto juist wilde laten zien dat je die donkere periode achter je kunt laten. Hij was bij iedere stap in het proces betrokken en vond dat ook heel tof om te doen, vanwege zijn voorliefde voor film en fotografie.

Er zit ook best wat symboliek in de foto verwerkt, toch?
Ja, klopt. Zijn ene oog is dicht, symbool voor het afsluiten van een bepaalde periode in zijn leven; zijn andere oog is open, kijkt je recht aan en zegt: ik ben klaar om vooruit te gaan. We hebben voor een witte achtergrond gekozen, voor Tayyab symboliseerde dat een soort clean sheet. Ik wilde helemaal niets bewerken aan de foto om het resultaat zo puur mogelijk te houden, en daar was hij het gelukkig mee eens.