Er zit onzichtbaar plastic in bijna alles wat we consumeren

Plastic gaat honderden jaren mee, maar wij hebben er vaak maar heel even profijt van. Boodschappentasjes gebruiken we misschien een paar minuten; de microbolletjes in cosmetica zijn na een paar seconden zelfs al nutteloos. Toch blijven die kleine deeltjes overal achter.

Helaas zorgt al dit plastic voor milieuvervuiling. We hebben waarschijnlijk allemaal de verschrikkelijke foto’s gezien van de zeeschildpad die doodging door een plastic tasje, of de verzameling plastic dopjes, stukken van tandenborstels en andere plastic voorwerpen die in de maag van een albatros werden gevonden. Maar hoe zit het met kleine microplastics die we niet goed kunnen zien?

Van de miljoenen tonnen aan plastic afval in onze oceanen bestaat een groot deel uit microplastics. Het gaat dan om plastic balletjes, draadjes of stukjes met een diameter kleiner dan vijfduizend micrometer (μm), wat gelijk staat aan een halve centimeter. Ook bestaat er nanoplastic, wat nog duizenden keren kleiner is, namelijk minder dan 0,1μm in diameter. Ter vergelijking: het haar op je hoofd is zo’n 15 tot 180μm in doorsnede. In cosmetica wordt microplastic wel eens bewust gebruikt in de vorm van microbolletjes in een gezichtsscrub, in andere gevallen breken stukjes microplastic van grotere plastic spullen af.

Ik ben milieu-epidemioloog en werk samen met een onderzoeksteam. Wij doen onderzoek naar chemicaliën, waaronder plastic, die veelal gevonden worden in producten. We onderzoeken in hoeverre ze de voortplanting en ontwikkeling van de mens beïnvloeden. Ik vind microplastics vooral interessant omdat we ze nu overal terugvinden en er vrijwel niks bekend is over het effect dat ze hebben op onze gezondheid. Beschadigen deze kleine stukjes plastic ons lichaam?

Er zijn talloze soorten plastic die vaak gebruikt worden, alle met verschillende structuur, eigenschappen en chemische toevoegsels om ze sterker, meer flexibel, stijver of resistent tegen UV-straling te maken. Ook zijn er soorten die de groei van schimmels tegengaan of ervoor zorgen dat vuur zich minder snel verspreidt. De laatste decennia zijn we ons meer zorgen gaan maken over het onvermijdelijke contact van mensen met deze chemische toevoegsels. De substanties zijn namelijk niet chemisch verbonden met het plastic en kunnen losraken.

Sommige chemicaliën — zoals ftalaten en bisfenol A — die aan plastic worden toegevoegd om het product beter te maken, kunnen mogelijk de hormoonregulering of andere belangrijke lichamelijke functies verstoren. Dit kan mogelijk nadelige gevolgen hebben voor hoe we ons voortplanten en ontwikkelen en zelfs leiden tot kanker. Er werd tot op heden vooral gekeken wat voor effect deze chemicaliën in het plastic hebben op het menselijk lichaam, maar niet wat het plastic zelf met ons lijf doet.

In recente onderzoeken is gekeken naar de ecotoxiciteit van microplastics. Dit plastic is schadelijk voor het zoöplankton in de zee (de microscopische diertjes die in de zee drijven) doordat het zich in deze organismen nestelt. Het plastic blijft ook kleven aan het zeewier, de vissen en de eieren die zeedieren eten, waardoor deze plastics steeds hoger in de voedselketen terechtkomen. Bij sommige zeewezens is het bewezen dat microplastics hun groei negatief beïnvloeden, de voortplanting verhinderen en de levensverwachting verkorten.

Als deze organismen kleiner worden of minder gezond, kan dit serieuze gevolgen hebben voor de hele voedselketen. Toxicologische laboratoriumexperimenten, zeker onder zoogdieren, zijn nog niet zo vaak uitgevoerd, maar laten wel zien dat een grote hoeveelheid microplastics de leverfuncties aantast, de stofwisseling beïnvloedt en andere biologische effecten veroorzaakt bij muizen. Verder kunnen microplastics als transport voor schadelijke chemicaliën dienen, zoals giftige stoffen en bacteriën die voedselvergiftiging veroorzaken.

De effecten van microplastic op de mens zijn nog niet onderzocht. Maar microplastics zijn in vrijwel iedere plas water te vinden, evenals op landbouwterrein. Ze zijn aangetroffen in schelpdieren, zeezout, honing, bier, kraanwater, flesjes water en zelfs in de lucht. Door sommige producten te consumeren of door simpelweg te ademen, kun je dus blootgesteld worden aan microplastics.

Gezien het feit dat de mens enorm veel wordt blootgesteld aan microplastic, zijn de resultaten van de dieronderzoeken zorgwekkend. Maar: dieren in een laboratorium en dieren in het wild zijn vaak niet geweldig vergelijkingsmateriaal ten opzichte van de mens. Dit vanwege onze biologische verschillen. Ook worden we in verschillende mate aan bioplastic blootgesteld.

Daarbij komt kijken dat het onethisch is om willekeurig een groep mensen te behandelen met bijvoorbeeld microplastics en placebo’s om erachter te komen wat het effect op het lichaam is. We moeten het dus doen met observerende onderzoeken, maar deze kunnen causaliteit tussen microplastics en schadelijke gezondheidseffecten nooit volledig bewijzen. Er zijn verschillende van dit soort onderzoeken gedaan; daarbij meten we gewoonlijk de blootstelling, medische uitkomsten en andere relevante informatie onder een gewone groep mensen. Hierna gaan we op zoek naar statistische patronen in de verzamelde data.

In het ergste geval worden mensen die door hun baan blootgesteld worden aan giftige stoffen indicatorsoorten. Zij worden dan gezien als testkonijnen terwijl wetenschappers kijken en afwachten wat de gevolgen zijn van blootstelling aan microplastics.

Er zijn zowel oude als recente voorbeelden bekend van milieubedreigingen die we te laat identificeerden. Blootstelling aan microplastic gebeurt al, en het is dus ook van belang dat we snel handelen en een manier bedenken waarbij we de effecten op het menselijk lichaam kunnen onderzoeken. Ik ben een epidemiologist, en ik kan je vertellen dat dit niet bepaald makkelijk wordt.

Welke mensen worden bijvoorbeeld het meest blootgesteld aan microplastics? Hoe vindt de blootstelling precies plaats? Hoe kunnen we die meten en voorspellen? Welk aspect is het meest relevant — de grootte, de vorm of de chemische samenstelling van het plastic? Of zijn het de giftige stoffen die aan het plastic vastzitten? Of al deze dingen bij elkaar? Welke gezondheidseffecten zijn het meest verontrustend? Welke leeftijdsgroepen zijn het meest vatbaar voor de effecten van microplastic? Een foetus? Tieners? Mensen die al een aandoening hebben? Is de langdurigheid van de blootstelling het belangrijkst, de piek van de blootstelling of juist de cumulatieve blootstelling? Hoe wegen de risico’s van microplastic ten opzichte van de voordelen en veiligheid van plastic?

Om deze vragen te beantwoorden moeten wetenschappers op het gebied van chemicaliën, epidemiologen en andere onderzoekers allerlei verschillende technieken uit de kast halen. Zo kunnen we erachter komen of microplastics schadelijk zijn voor de mens. Het kan jaren, misschien wel decennia duren voor we met zekerheid een conclusie kunnen trekken.

Los van de effecten van microplastic op de mens is het duidelijk dat we iets moeten doen aan de grote hoeveelheid plastic die in het milieu te vinden is. Als aanvulling op de pogingen om plasticvervuiling tegen te gaan, zouden producten beter geproduceerd kunnen worden volgens de groene, scheikundige principes. We kunnen eventueel ook het gebruik van plastic dat niet opnieuw gebruikt kan worden verminderen, effectieve recyclingprogramma’s toepassen, wetten invoeren waardoor microbolletjes van plastic uit de productie worden gehaald of bepaalde chemische toevoegingen aan plastic verbieden.

Synthetisch plastic heeft het leven de afgelopen vijftig jaar ongetwijfeld een stuk praktischer en veiliger gemaakt. Het zorgt ervoor dat ons voedsel langer houdbaar is, het is een essentieel materiaal voor belangrijke auto- en vliegtuigonderdelen, het voorkomt dat elektronische apparaten in brand vliegen of dat de brand zich verder verspreidt, het faciliteert betere medische behandelingen en zorgt ervoor dat we water kunnen vervoeren naar landen waar het hard nodig is. De manieren waarop we plastic kunnen gebruiken zijn eindeloos. De grafieken die laten zien hoeveel plastic er geproduceerd wordt en hoeveel afval dat oplevert, zijn echter verontrustend.

De beste manier om als mensheid met plastic en het bijkomstige afval om te gaan is misschien nog wel door individueel bij te houden hoeveel je gebruikt en hoeveel je verspilt. Daar moeten we vervolgens verstandig mee om leren gaan.