Schijnzwangerschap is een bizar medisch mysterie

"Je belt me vanwege die zaak in 1990 hè?"

Ja, gaf ik toe. Hoewel het al meer dan 25 jaar geleden is, kan Paul Paulman, huisarts en decaan bij het College of Medicine van de Universiteit van Nebraska, zich alles nog tot in detail herinneren. Een 30-jarige vrouw kwam naar het ziekenhuis waar Paulman werkte. Haar buik was opgezwollen. Ze zag eruit alsof ze al ver in haar zwangerschap was en naar het ziekenhuis was gekomen om te bevallen. Routine voor Paulman en zijn collega’s.

De dienstdoende arts begon met het maken van een echo om te kijken of alles goed ging met de baby. Toen zag hij iets dat niemand had verwacht: de vrouw had geen baarmoeder. Haar baarmoeder was in het verleden operationeel verwijderd, dus een zwangerschap was fysiek onmogelijk. De vrouw wist dat ze die operatie had gehad, maar toch was haar buik zo groot als die van een zwangere. Ze was er zelf ook van overtuigd dat ze elk moment zou gaan bevallen.

Het ging om een schijnzwangerschap, wat in medische termen pseudocyesis heet. Dit soort gevallen zijn heel zeldzaam: slechts 80 gevallen zijn beschreven in medische literatuur tussen 2000 en 2014. Paulman heeft na die ene vrouw ook nooit meer een geval gezien.

Niet alle artsen zijn zo goed op de hoogte als Paulman en de dienstdoende dokters die hij begeleidt. In de Amerikaanse staat North Carolina kwam in 2010 een vrouw met haar man binnen op de eerste hulp, smekend om een keizersnee. Ze werd opgenomen in het ziekenhuis, artsen probeerden twee dagen lang weeën op te wekken voordat ze toestemden met een keizersnee. Pas toen ze op de operatietafel lag en artsen de procedure voor een keizersnee startten, kwamen ze erachter dat er geen baby was.

De behandelend arts en de dokter die de keizersnee uitvoerden kregen beiden een reprimande, omdat ze niet vóór de operatie hadden ontdekt dat er geen reden voor was. Hetzelfde gebeurde in Rio de Janeiro in 2013 toen een schijnbaar zwangere vrouw naar het ziekenhuis ging en zei dat haar bevalling was begonnen. Haar dokters controleerden de hartslag van de baby; toen ze die niet vonden, brachten ze haar snel naar een operatiekamer voor een keizersnee in een poging de baby te redden. Toen ze openlag, kwamen ze erachter dat er nooit een baby had gezeten.

Schijnzwangerschappen zijn al beschreven sinds de oudheid. Hippocrates schreef 300 jaar voor Christus over de behandeling van twaalf vrouwen met een schijnzwangerschap. In het oude China werden schijnzwangerschappen geassocieerd met 'spookfoetussen'. Ze zouden voortkomen uit het samenzijn van een vrouw met een geest. Ook wordt vaak van Mary Tudor beweerd dat ze een schijnzwangerschap had. Als veertiger dacht zij zwanger te zijn van een door haar zo gewenste troonopvolger, maar dat bleek niet het geval.

Zonder moderne medische technieken, zoals echoscopie, is het moeilijk om vast te stellen of het een echte zwangerschap is of een schijnzwangerschap. Vrouwen met een schijnzwangerschap vertonen alle verschijnselen van een echte zwangerschap, van een groeiende buik tot vergrote borsten en het uitblijven van de menstruatie. Het enige dat mist is de daadwerkelijke baby. Wat het waanidee nog geloofwaardiger maakt, is dat de meeste vrouwen met een schijnzwangerschap van vruchtbare leeftijd zijn, getrouwd zijn en al jaren zwanger proberen te worden.

Schijnzwangerschap wordt officieel geclassificeerd als een somatisch-symptoomstoornis volgens DSM-5, het handboek voor de classificatie van psychische stoornissen. Het is niet bekend wat precies de oorzaak is van de stoornis, maar daar zijn wel theorieën over. Zo is de wens om zwanger te zijn extreem sterk aanwezig, zegt Paulman. Mogelijk ontstaat de stoornis door hormoonveranderingen die bij uitzonderlijk gevoelige vrouwen fysieke symptomen van een zwangerschap veroorzaken. Het psychologisch verlangen naar een zwangerschap zou daarbij een rol kunnen spelen, zegt Catherine Birndorf, universitair hoofddocent psychiatrie bij het New York Presbyterian Hospital.

Vanwege de zeldzaamheid van de stoornis, en de negatieve associaties die eraan kleven, is er heel weinig onderzoek naar gedaan, zegt Paulman. "Meestal gaat het om casestudies naar individuele gevallen. Vrouwen met een schijnzwangerschap doen zelden vrijwillig mee aan onderzoek," zegt hij.

Een argument voor een mogelijke fysieke oorzaak voor de stoornis, is dat ook dieren schijnzwangerschappen hebben. Vooral honden zijn er ontvankelijk voor. Als een teefje bijvoorbeeld heeft gefokt met een gecastreerde reu, of als een teefje is gesteriliseerd, kunnen ze na het paren alle verschijnselen van een zwangerschap vertonen behalve de daadwerkelijke puppy’s. Schijnzwangerschappen worden bij honden veroorzaakt door een hoge aanwezigheid van voortplantingshormonen tijdens de bronstijd of oestrus.

Andere dieren, zoals geiten, hebben ook schijnzwangerschappen. Er is zelfs een panda waarvan wordt gedacht dat ze een schijnzwangerschap had. Hoewel haar verzorgers niet zeker weten of het echt een schijnzwangerschap was, of dat ze zo slim was dat ze had uitgevogeld dat als ze een zwangerschap fakete, ze nog beter werd verzorgd.

Toch lijkt er ook bewijs te zijn dat de hormoonveranderingen bij vrouwen met een schijnzwangerschap een psychologische oorzaak heeft. Zo komen schijnzwangerschappen vaker voor in ontwikkelingslanden waar het baren van kinderen wordt gezien als essentieel voor de rol die een vrouw heeft in die samenleving. De gigantische druk die wordt gelegd op vrouwen om kinderen te krijgen (vooral zoons), en een gebrek aan andere manieren om invulling te geven aan hun leven, zoals met een carrière, zorgt in dit soort landen voor een hoger aantal schijnzwangerschappen, denken onderzoekers.

Onvruchtbaarheid wordt in die landen bovendien bijna altijd gezien als de schuld van de vrouw, terwijl er net zoveel mannen onvruchtbaar zijn. Dat legt nog meer druk op vrouwen bij wie het niet lukt om zwanger te worden. Paulman omschrijft de aandoening als een fysieke, emotionele en maatschappelijke ziekte, net als een eetstoornis als anorexia nervosa.

Het is nog veel zeldzamer, maar ook mannen kunnen schijnzwanger zijn. Schijnzwangerschappen bij mannen komen vooral voor bij individuen met een ernstige geestelijke ziekte, wat niet het geval is bij vrouwen, legt Paulman uit. Zo was er in 1995 in de staat Virginia een 43-jarige man met een schijnzwangerschap. Hij was schizofreen en had vaak last van audiovisuele hallucinaties. Hij had een groot deel van zijn leven doorgebracht in psychiatrische ziekenhuizen voordat hij begon te geloven dat hij zwanger was.

Maar zelfs volledig gezonde mannen kunnen symptomen krijgen die lijken op die van een zwangerschap. Dat laat maar zien dat we niet allemaal ervaren yogi’s hoeven te zijn om toch een grote impact van onze geest op het lichaam te ervaren. Hoewel deze mannen niet denken dat ze zwanger zijn en zich er wel van bewust zijn dat ze als man fysiek niet in staat zijn om zwanger te worden, ervaren ze toch zwangerschapskwaaltjes tijdens de zwangerschap van hun partner. Dat lijkt voort te komen uit sympathie voor wat hun partner moet doorstaan. Denk aan symptomen als rugpijn en gewichtstoename. Het is een bovenmatig empathische reactie, legt Birndorf uit.

Net als bij andere waanideeën is het moeilijk om iemand die zeker weet dat hij of zij zwanger is ervan te overtuigen dat dat niet zo is. Vaak is een echo die laat zien dat er geen baby in de baarmoeder zit niet genoeg. Sommige patiënten zeggen na een echo dat de arts op de verkeerde plek heeft gekeken en de baby dus over het hoofd ziet, zegt Paulman. Therapie wordt wel aangeraden, maar veel patiënten maken daar geen gebruik van omdat ze denken dat er niks mis met ze is. En als je een patiënt vertelt dat hun zwangerschap niet echt is, verlies je hun vertrouwen en gaan ze simpelweg naar een andere dokter, zegt Birndorf.

Het is niet waarschijnlijk dat er in de nabije toekomst efficiëntere behandelingen worden gevonden. Het is een zware aandoening voor de patiënten die eraan lijden, maar niet levensbedreigend, zegt Paulman. In ieder geval zal geen enkel farmaceutisch bedrijf de zoektocht naar een behandeling financieren, legt hij uit, want hoe vervelend ook voor het individu, levert het geen probleem op voor de maatschappij.